Panonsko more

približne granice prostiranja Panonskog mora tokom epohe miocena.

približne granice prostiranja Panonskog mora tokom epohe miocena (sa prikazanim granicama današnjih država).

Pre oko 66 miliona godina okean Tetis prekrivao je deo Evrope i Sredozemnog mora. Dramatične promene se dešavaju između 24 i 20 miliona godina kad se usled jakih tektonskih pomeranja izdižu masivi kao što su Alpi, Dinaridi i Karpati. Dotadašnji jezerski sistemi koji su se nalazili u sadašnjem Panonskom basenu bivaju prekriveni morskom vodom. To more se zvalo Paratethys, odnosno Panonsko more.

Osobine

Potvrde o slatkoj vodi su sedimenitni konglomerati, peščari, lapori i krečnjaci u kojima su nađeni slatkovodni fosili školjaka kongerija, mali ostrakodi i listovi kopnenih biljaka. More je u ostacima peščara ostavio ramenonošca Terebratural-a i glavonošca Aturia, dok su u laporima nađene foraminifere.

U badenu kada postoji plitko i toplo more, rasli su koraljni grebeni i crvene alge Lithothamnium, a u zoni jakih valova živeli su školjkaši debelih ljuštura poput Pectena, Ostrea i Chlamys, i veliki ježinci Clypeaster koje možemo naći u biogenom krečnom sedimentu litavcu, koji se kao građevinski materijal vadio u srednjem veku. U dubljem moru živeli su školjkaši tankih nežnih ljuštura kao Amussium denudatum i Solenomya doderleini.

Panonsko more kroz istoriju

U vreme pre oko 12 miliona godina, usled uzdizanja planina dolazi do prekida veza sa Sredozemljem što je prouzrokovalo postepeno oslađivanje mora i konačni kolaps.

Iz ovog vremena nađeno je mnoštvo fosilnih riba, fosilne kosti usatog kita, kosti sirena (morskih krava), zubi morskih pasa.

U razdoblju panona prije oko 11 - 8 miliona godina Panonsko more nastavlja se oslađivati, pa je vrlo malo sarmatskih vrsta preživelo. Pojavile su se nove vrste, tako u najdonjem panonu dolaze u belim krečnim laporima puževi Limnaea extensa i Gyraulus praeponticus.

Na kopnu su rasla stabla (sarmat) čije je lišće nošeno vetrom dospelo u more, te je nađeno fosilizovano u laporima Panonskog mora. Mogu se naći uobičajene vrste drveća hrast, vrba, bukva, ali i mediteranskog bilja kao lovor, fikus, cimetovac, koji ukazuju da je klima tada bila toplija nego danas.

Nakon toga dolazi do promena jer je Panonsko more izgubilo vezu s otvorenim Sredozemnim morem. Mnogi morski organizmi izumiru, no pojedini su se prilagodili životu u bočatoj vodi, tako da se školjka Cardium prilagodila tom životu i sad se naziva Limnocardium. U tom razdoblju (panon) žive i druge vrste kongerija, puž Melanopsis, šareni puž Theodoxus čije fosilne ostatke nalazimo u naslagama.

U razdoblju ponta Panonski bazen se pretvorio u niz slatkovodnih jezera, koje nastanjuju novi organizmi; na primer puževi s naduvanim zadnjim zavojem (Limnaea, Boskovicia, Lytostoma, Valenciennesia), sitni pužić Micreomelania, novi rodovi rebrastih školjaka (Limnocardium, Paradacna, Pteradacna, Didacna ). Tu su živele i bridaste školjke kongerije Congeria rhomboidea koja ima oblik romba.

Uz obale jezera šetali su tada srodnci praslonova dinoteriji, hraneći se lišćem raznolikog drveća. O tome svedoči zub praslona, kojeg je nakon uginuća životinje možda potok doneo u jezerski mulj. Pripadao je vrsti Dinotherium giganteum.

Kraj Panonskog mora

detaljna mapa jugoistočnog dela Panonskog mora tokom epohe miocena.

detaljna mapa jugoistočnog dela Panonskog mora tokom epohe miocena (sa prikazanim granicama današnjih država).

Pre pet miliona godina jezera koja su preostala od Panonskog bazena su se isušila i konačno postala kopno.

U Kvartaru (2 miliona godina do danas) se ulazi u ledeno doba, odnosno naizmeniča topla i hladna razdoblja. Poslednje zaleđivanje u tom nizu bio je glacijal Würm koji je trajao oko sto hiljada godina. Pre 43 hiljade godina na ovom području je živeo neandertalac koji se isteravši medvede uselio u njihove pećine.

Planinski masivi oko Panonske nizije koju je nekad prekrivalo more, ne miruju ni danas, pritiskajući ravan i postepeno menjajući konfiguraciju terena.

Za nauku ostaje nepoznanica kakvu je tačnu ulogu i u koje vreme imala Đerdapska klisura koja je nastala cepanjem Karpatskog masiva. Đerdapski sektor dugačak je 119 km. Osnovne karakteristike sektora su bile: veliki pad, velike brzine vode i snažni vrtlozi, nagle promene širine korita i dubine vode. Na primer, na severu nije bilo Severnog mora, pa je norvežanin mogao da propešači do Londona, kojeg tada nije bilo. Sa ove strane, Đerdapski procep je mogao imati značajnu ulogu u iscrpljivanju Panonskog mora.

Kritična vremenska tačka za ljudsku civilizaciju je prestanak Ledenog doba (oko 11.000 do 10.000 g. pne.), kad su mogli ostaci mora odn. jezera da iscure u Crno more. Nedugo posle toga već imamo kulturu Lepenskog Vira (počinje oko 8.000 g. pne.) koja se formira na obalama Dunava u Đerdapu. Iako neki naučnici osporavaju biološku i kulturnu vezu Lepenaca i Vinčanaca, možda je baš razlog tome bilo izlivanje poslednjih ostataka Mora. Na to bi moglo ukazivati i debljina kulturnog sloja Vinče od 14 metara. Paralelan događaj ovom bilo bi otvaranje Bosforskog moreuza na Crnom moru.

Vidi još

• Panonska nizija

Literatura

• Dragan Rodić, Geografija za I ili III razred srednje škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1995.
• Dr Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, Novi Sad, 1929.
• Dr Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, knjiga 1, Novi Sad, 1990.
• Milan Tutorov, Mala Raška a u Banatu, Zrenjanin, 1991.
• Milan Tutorov, Banatska rapsodija - istorika Zrenjanina i Banata, Novi Sad, 2001.
• Predrag Medović, Praistorija na tlu Vojvodine, Novi Sad, 2001.

Vanjske veze

Panonsko more na Wikimedijinoj ostavi

• Mapa Panonskog mora (na mađarskom)
• Mapa Panonskog mora (na nemačkom)