Zemlja Brankovića
Zemlja Brankovića[1], Oblast Brankovića[2] ili Vukova zemlja (1371 - 1412) je bila samostalna upravna jedinica nastala raspadom Dušanovog carstva 1371 godine. Obuhvatala je prostor današnjeg Kosova, Raške oblasti i dela Makedonije.
Prvi vladar je bio Vuk Branković "gospodar Srbljem i Podunavlju". Nakon bitke kod Nikopolja 1396. godine, otomaski vazal Stefan Lazarević je kao nagradu dobio veći deo zemalja Vuka Brankovića, koji se do kraja odupirao Turcima.[3][4]
Posle Vukove smrti u turskom ropstvu, nasledili su ga udovica Mara i sinovi.
Uspostava[uredi | uredi kod]
Vuk Branković se javlja oko 1370. kao gospodar kosovske oblasti s Prištinom, Vučitrnom i Zvečanom, gde je bila i njihova prva postojbina (Drenica).
1377. godine od kraljevića Marka je osvojio Skoplje.[5] Nakon smrti Đurđa Balšića 1378. godine, Vuk je osvojio njegove gradove Prizren i Peć i oblast Metohije do Lima.[6]. Najvažniji gradovi Vukove zemlje su bili Priština, Prizren, Peć, Skoplje i Ras, kao i bogata rudarska naselja Trepča, Janjevo, Gluhavica i druga.[7]
Vukova država je znatno ojačala. Vodio je samostalnu unutrašnju i spoljnu politiku i kovao svoj novac.[5]
Kosovska bitka[uredi | uredi kod]
.png)
Nakon srpskog poraza na Marici, Turci nezaustavljivo prodiru na Balkan. Vuk Branković je rešio da im na svojoj zemlji pruži odlučan otpor. On je uspeo da okupi saveznike, Kraljevinu Bosnu, Kneževinu Srbiju i lokalne albanske snage.[8][9][10]
Turski sultan Murat je prikupio silnu vojsku. Uz njegove azijske ešalone askera našle su se i evropske čete vazala, koje su verovatno vodili hrišćanski vazalni gospodari. Na putu za Kosovo, turska vojska je prolazila oblastima despota Konstantina Dragaša, već u to vreme turskog vazala. On je tu vojsku verovatno morao gostiti i sprovoditi sve do Kosova polja.[11]
Srbi i njihovi saveznici su dočekali otomanske snage 15. juna 1389. godine, na Kosovu Polju, kod Vukove prestonice Prištine. Prema turskim povjesničarima, Turci su imali šezdesetak hiljada vojnika.[12] Srpske snage dvadesetak hiljada manje.[12] Vuk Branković je vodio svoje snage u bici na Kosovskom polju. Snage susedne Srbije je vodio knez Lazar Hrebeljanović, a snage Kraljevine Bosne vojvoda Vlatko Vuković.
Obe strane pretrpele su velike gubitke, ali je osvajačka turska armija poražena kao nikad do tad i izbačena iz srpskih zemalja. Dvojica od trojice otomanskih zapovednika su stradali. Ubijen je čak i sam sultan Otomanskog carstva Murat I,[13] kao i njegov sin Jakub. Već sutradan je Bajazit sa preostalim snagama napustio bojište i vratio se nazad Maloj Aziji.[12] Tokom bitke je poginuo i jedan od srpskih oblasnih vođa, knez Lazar Hrebeljanović. Bosanski kralj Tvrtko Kotromanić je poslao u Firencu vest potpunom porazu Turaka na Kosovu polju.[14] Prema predanju, u Parizu su zvona sa Notr Dama zvonila u čast velike hrišćanske pobede.[14]
Uspon Brankovića[uredi | uredi kod]
Vuk Branković je iz kolosalne bitke sa Turcima izašao kao pobednik i najmoćniji srpski oblasni gospodar.[5]
Ovenčan slavom, Vuk je proširio svoju titulu, dodeljujući sebi vladarsko ime Stefan,[5] koje je bilo simbol krune Nemanjića.[15] Time je jasno izrazio pretenziju na nasleđe nemanjićke države. Njegov međunarodni ugled i status bio je nesporan, njega su i Dubrovčani i Mlečani primali kao glavnog među srpskom gospodom.[16] Već 7. jula iste godine, tri nedelje posle bitke, ugarski kralj Žigmund je uputio hrvatskog bana Nikolu Gorjanskog da dogovore o stvarima koje su na korist vašu i raške zemlje, pri čemu je unapred aminovao svaki dogovor koji postignu.[16]
Sukob sa Lazarevićima[uredi | uredi kod]
Ne želeći da priznaju prevlast dinastije Brankovića, Lazarevići u Srbiji odlučuju da prihvate vrhovnu vlast sultana Bajazita.[16] Maloletni Stefan Lazarević je uz pomoć majke Milice preuzeo vlast u Srbiji. On je 1390. godine sazvao saboru u Žiči, na kome je Danilo III izabran za patrijarha, čime je došlo do dvovlašća u srpskoj crkvi - postojala su dva "pećka patrijarha", Jefrem u Peći (1375—1399), u oblasti Brankovića, i Danilo III u Žiči (1390—1396), u oblasti Lazarevića.
Borbe protiv Osmanlija[uredi | uredi kod]
Osmanlijske snage, koje su nakon kosovske bitke potisnute u Malu Aziju, ponovo su nakon saveza sa Lazarevićima postale prisutne na Balkanu. Početkom maja 1390. godine Vuk Branković se osećao ugroženim i zatražio je od Dubrovačke republike da mu omogući utočište, ukoliko se nađe u neprilici. Tog leta 1390. godine Lazarevići su uspostavili vojnu saradnju sa otomanskim snagama.
1392. godine, Zemlja Brankovića se našla na udaru Osmanlija. Početkom 1392. godine Turci su zauzeli Skoplje i nastavili prodor na sever.[16] Tokom 1392. godine, na dvoru Brankovića je boravila kneginja Milica. Do kraja godine, Vuk je sklopio mir sa Bajazitom i obavezao se na vazalnost, ali nije ispunjavao nametane obaveze.[5]
1393. godine, Stefan Lazarević je postao punoletan i preuzeo vlast od majke u Srbiji.[17] Iste godine, Bajazit je zauzeo Trnovo i uništio tzv. Trnovsku Bugarsku.[16] Posle ovoga, mnogi učeni ljudi napustili su Bugarsku i potražili utočište u okolnim hrišćanskim zemljama, među kojima je bila i Vukova zemlja.
1394. godine sultan Bajazit je priredio okupljanje svojih hrišćanskih vazala u Seru. Svakom od njih je uputio odvojeni zahtev da dođe, tako da niko nije znao da će se svi zajedno pojaviti. Između ostalih, došli su knez Stefan, zatim Vizantinci, car Manojlo II, njegov bratanac Jovan VII i brat, morejski despot, Teodor I, kao i gospodar Velbužda Konstantin Dejanović. Bajazit je deo njih otpustio kućama, dok je sa preostalima dovršio osvajanje Tesalije i zauzeo Solun (12. aprila).
Vuk Branković se nije pojavio u Seru 1394, na sastanku vazala koji je sazvao sultan Bajazit.[5]
Stezanje obruča i pad Prištine (1394-1396)[uredi | uredi kod]
Tokom jeseni 1394. godine, Bajazit je počeo da okuplja svoje vazale, za pohod protiv vlaškog vojvode Mirče Starijeg. Njemu su se od srpskih velikaša pridružili Stefan Lazarević, Marko Mrnjavčević, Konstantin Dragaš i Konstantin Balšić[17], sa svojim snagama. Bajazitove snage su prešle Dunav i do bitke je došlo 17. maja 1395. godine[16][18] na Rovinama, nedaleko od današnjeg Arada[18]. Ona se najverovatnije okončala otomanskim porazom[16][18], ali Bajazitove snage nisu pretrpele značajne gubitke[16]. Vlaški vojvoda je posle bitke priznao sultanovu vrhovnu vlast i obavezao se da mu plaća danak[18]. U samoj bici su poginuli kralj Marko i Konstantin Dejanović, nakon čega je Bajazit Otomanskoj imperiji pripojio njihove zavisne države. Osmanlije su nakon bitke zauzele i Vidin.
Početkom 1396. godine Sultanove trupe su, ojačane srpskim pomoćnim odredima, upale u oblast Vuka Brankovića zauzevši njen veći deo, zajedno sa prestonicom Prištinom.
Smrt Vuka Brankovića[uredi | uredi kod]
Naglo osmansko širenje na Balkanu pokrenulo je poslednji veliki krstaški pohod, kojim su udružene snage evropskih država pokušale da zaustave Otomansko carstvo. Snage evropskog saveza su činile Sveto rimsko carstvo, Ugarska, Francuska, Vlaška, Poljska, Engleska, Škotska, Švajcarska, Venecija, Đenova i vitezovi drugih evropskih zemalja.
Njih je podržala mletačka flota, koja je, preko Crnog mora trebala da uplovi u Dunav i pruži podršku vojsci na kopnu. Krstaške snage su se okupile u Ugarskoj, posle čega su prešle Dunav i zauzele Vidin. Nakon toga, pohod je nastavljen niz Dunav i opsednut je Nikopolj, u kome se nalazio otomanski garnizom. Bajazit je zbog prodora krstaša, prekinuo blokadu Carigrada i uputio se ka Dunavu, a njegovim snagama su se kod Plovdiva, priključili i srpska vazalna vojska sa Stefanom Lazarevićem na čelu.[19]
25. septembra 1396. godine u severnoj Bugarskoj vođena je presudna bitka kod Nikopolja u kojoj su evropske snage potpuno razbijene. Iako brojčano veoma velika, krstaška vojska je bila raznolika, što se odrazilo na odsustvo zajedničke komande i slabu koordinaciju na bojnom polju.[20] Prema nekim mišljenjima, vazalni srpski oklopnici, predvođeni Stefanom Lazarevićem, su imali odlučujuću ulogu u ovoj neočekivanoj turskoj pobedi.[19]
Posledice poraza kod Nikopolja za hrišćanske države na Balkanu su bile katastrofalne. Posle nje je uništena tzv. Vidinska Bugarska, zauzeta je oblast Brankovića, Morejska despotovina je ponovo opustošena, naredne godine je zauzeta Atina (1397),[16], a Carigrad je ostao u okruženju.[20]
Sultan Bajazit I je svog najvećeg neprijatelja, koji je osam godina ranije porazio njegovu vojsku, uhvatio živog. Vuka Brankovića su Turci bacili u tamnicu, gde je nakon godinu dana teških muka izdahnuo.[21] Umro je neznano gde, 6. oktobra 1397.[16] Posle smrti telo mu je preneto na Svetu goru.[21]
Veći deo zemlje Brankovića sultan je predao na upravu vazalnom knezu Stefanu Lazareviću, kao nagrada za njegovu ulogu u bici kod Nikopolja.[3][22] Vukovoj udovici Mari i njenim sinovima (Grguru, Đurđu i Lazaru) je ostao samo uski pojas zemlje oko Vučitrna i Trepče, dok su Osmanlije pod svojom direktnom vlašću zadržale strateški bitna mesta.[16]
Naslednici[uredi | uredi kod]
Vukova udovica Mara i sinovi Đurađ i Lazar su nakon Vukove smrti uspeli da povrate deo zemalja, koje im je pomoću Turaka oteo Marin brat, knez Stefan Lazarević. Početkom 1402. godine njihova oblast je obuhvatala delove Kosova, Polimlja, okolinu Sjenice i utvrđeno Brskovo. Van njihove kontrole ostali su Zvečan, Jeleč i Gluhavica, koje su držale Osmanlije, i Priština, koju je držao Lazarević.
Od proleća iste godine se javljaju kao Bajazitovi vazali, sa istim obavezama koje je imao i knez Stefan. U bici kod Ankare 1402. godine, Grgur Branković, koji se borio na strani sultana, je zarobljen i kasnije otkupljen. On je na povratku svratio u Carigrad, gde ga je vizantijski regent Jovan VII zatvorio u tamnicu, na zahtev Stefana Lazarevića, koji je tada postao njegov despot. Đurađ je tokom septembra uspeo da pobegne iz zatvora, uz pomoć svog vlastelina Rodopa iz Drenice. Nakon toga se uputio Bajazitovom sinu Sulejmanu, koji je uspostavio vlast u evropskom delu Otomanske imperije, i od njega zatražio vojnu pomoć u borbi protiv Lazarevića.
Napad Lazarevića i bitka kod Gračanice (1402)[uredi | uredi kod]
Od 1402—1412. godine je vođen rat između dinastije Lazarevića i Brankovića. Krajem oktobra 1402. godine, Stefanova vojska je krenula u napad na ostatke zemlje Brankovića. On se iz Bara, preko zemlje Balšića i mletačkih poseda, uputio preko Skadra ka Kosovu. Izbegavajući glavne putne pravce koje su kontrolisali njegovi protivnici, Stefanove snage su stigle do Gračanice i 21. novembra je kod obližnjeg Tripolja, došlo do bitke.[17]
Stefan je svoju vojsku pred početak bitke podelio na dva dela, kao što su uradili i Brankovići. Veći deo trupa stavio je pod komandu brata Vuka i usmerio ih protiv snaga kojima je komandovao Đurađ Branković, dok je on, sa manjim delom vojske, napao otomanske odrede. Deo snaga pod Stefanovom je odneo pobedu, a otomanski vazal cezar Uglješa Vlatković je tokom bitke prešao na njegovu stranu.[16]
Glavnina moravskih snaga, kojom je komandovao Vuk Lazarević, poražena u borbi sa vojskom koju je predvodio Đurađ Branković. Lazarevići su se posle bitke povukli u utvrđeno Novo Brdo, u kome je došlo do svađe između Stefana i Vuka. Despot je mlađem bratu prebacio nepoznavanje ratne veštine i gubitke u ljudstvu.[16]
Stefanova delimična pobeda kod Tripolja mu je omogućila da povrati vlast i uticaj u Srbiji. Borba sa Brankovićima nije bila završena, čak je dodatno zakomplikovana sukobom između Stefana i Vuka. Sam Stefan je tokom te i naredne godine nastojao da izbegne neprijateljstava prema Osmanlijama[16].
Novi napad Lazarevića i skadarski rat[uredi | uredi kod]
Krajem 1403. ili početkom 1404. godine Stefan Lazarević je ponovo napao Brankoviće i njihove posede oko reke Sitnice, u čemu je možda imao i vojnu podršku mađarskih trupa[23]. Ne zna se tačno koje oblasti je uspeo da zauzme, ali se smatra da je njegova ofanziva bile uperena ka istočnoj Srbiji i Kosovu[16]. Posle ovih uspeha, on je uspeo da sklopi mir sa Brankovićima, a u to doba se preko svoje majke izmirio i sa samim Sulejmanom.
Početkom 1405. godine izbila je velika pobuna lokalnog stanovništva u Skadarskom kraju protiv mletačke vlasti. Razlog za nju ležao je u bahatom i osionom ponašanju mletačke vlasti, koje se manifestovalo konfiskovanjem imanja koja su potom deljena mletačkim pristalicama, uskraćivanjem prava pravoslavnim crkvama i nizom drugih zloupotreba vlasti[16]. U ovaj sukob se uključio Balša III koji je nastojao da povrati oblast oko Skadra koju je njegov otac, Đurađ II Stracimirović, svojevremeno ustupio Mlečanima, da bi ga zaštitili od otomanske najezde[17].
Balša je pomoć u borbama zatražio od Sulejmana[17], pomagao mu je i knez Vuk Lazarević[16], ali je i pored toga rat vođen bez velikih bitaka i jasnog pobednika. U pregovore oko sklapanja mira umešao se kao posrednik i despot Stefan, ali oni nisu urodili plodom. U junu 1407. godinesu posredovali Stefan Lazarević, Mara Branković i Nikita Topija. Sporazum o miru je napokon sklopljen u junu 1408. godine, ali ni on nije stupio na snagu i konflikt je nastavljen.
Pobuna kneza Vuka Lazarevića (1408)[uredi | uredi kod]
.jpg)
Krajem 1408. godine, Brankovićima se u borbi protiv Stefana Lazarevića pridružio njegov mlađi brat Vuk Lazarević. Vuk je od Sulejmana zatražio pomoć za borbu protiv Stefana. Početkom 1409. godine, Vukove snage su napale Stefana. Poprište sukoba bilo je Kosovo, a naročito je stradala Priština, o čemu svedoče pisma koja su u februaru iz grada slali dubrovački trgovci[16]. Dubrovčani su dobili instrukcije da se pozovu na neutralnost Republike tokom sukoba, da se ne okreću protiv Stefana, kao i da u slučaju napada na gradove u kojima se nalaze, uzmu aktivnog učešća u njihovoj odbrani.
Lazareviću je u borbama pomoć pružio ugarski kralj Žigmund, čije su snage, pod komandom Filipa de Skolarisa, krajem januara, preko Kovina, ušle u Srbiju. Posle žestokih borbi koje su vođene tokom leta, snage Lazarevića i Ugara su potisnute, a sam Stefan se povukao i zatvorio u utvrđeni Beograd. On je bio primoran na pregovore sa bratom Vukom, koji su doveli do podele zemlje. Vuku je predat na upravu južni deo, koji je obuhvatao oblasti južno od Zapadne Morave[17]. On je vladao priznajući Sulejmanovu vrhovnu vlast, kao i Brankovići.
Građanski rat Muse i Sulejmana (1409-1411)[uredi | uredi kod]
1409. godine Sulejmanov brat i jedan od suparnika u borbi oko vlasti, Musa Čelebija je prešao u Evropu i počeo da okuplja pristalice i saveznike za borbu protiv Sulejmana. Stefan Lazarević se svrstao uz Musu[16]. Musine snage su, u doba kada se Sulejman nalazio u Maloj Aziji, otpočele ofanzivu. Početkom 1410. godine su zauzele Galipolj, a 13. februara su kod Jambola potukle Sulejmanovog beglerbega Sinana[18], što je Sulejmana primoralo da se vrati u Evropu.
U tome mu je pomogao vizantijski car Manojlo II, koji mu je dao brodove za prelazak Bosfora. Manojlovo držanje je značajno uticalo na raspored snaga na terenu[16] i vrlo brzo su Sulejmanu počeli da prilaze i oni koji su podržavali Musu. Prebacivanje njegovih snaga u Evropu pokušao je da podrži i knez Vuk Lazarević, koji je preko svog poslanika nastojao da početkom juna u Veneciji izdejstvuje da se mletačka flota uključi u prevoženje trupa[16]. Vuk se potom pridružio Sulejmanu, što su učinili i Brankovići[16].
Stefan Lazarević i Musa su pokušali da spreče prelazak Sulejmanovih snaga u Evropu, napadom na flotu koja ih je prevozila[24], ali su Sulejmanove snage ipak uspele da pređu Bosforski moreuz. Do velike bitke između dva Bajazitova sina došlo je 15. juna kod Kosmidiona, ispred samih kopnenih bedema Carigrada. Musine i Stefanove snage su potučene[24]. Vizantijski car Manojlo je brodovovima evakuisao Stefana u Carigrad[24], iako se on sam nalazio na Sulejmanovoj strani. Stefanu je u Carigradu car Manojlo dodelio venac despotskoga dostojanstva[24], nakon čega se on sa pratnjom brodovima uputio ka Srbiji.[16]
Nakon bitke kod Kosmidiona, pretendenti su pokušali da svrgnu Stefana Lazarevića. Krajem juna, Vuk Lazarević i Lazar Branković su krenuli u Srbiju[18], ali nisu stigli. Srpske prinčeve su 4. jula uhvatile Musine pristalice u Filipolju. Vuk je pogubljen, dok je Lazar ostavljen u životu još nekoliko dana. Musa je preko njega pokušao da uceni Đurđa Brankovića da pređe na njegovu stranu. Pošto on to nije učinio, već se borio na strani Sulejmana, Musa je pogubio Lazara. Ubrzo potom, Stefan se vratio u zemlju i preuzeo kontrolu i nad južnim oblastima kojima je vladao njegov brat, ubijeni knez Vuk.
Musin položaj je posle poraza bio ozbiljno ugrožen i on se povukao kod Stefana, u Srbiju[16]. On je uspeo da zadobije podršku Osmanlija u Evropi[18]. Njegove snage su početkom 1411. godine potukle Sulejmanove trupe kod Serdike[18]. Sulejman je pobegao iz Hadrijanopolja i pokušao da stigne do Carigrada[18], ali su ga na putu 17. februara uhvatile i ubile Musine pristalice, koji je nakon toga postao jedini vladar evropskog dela Otomanske imperije.
Izmirenje Brankovića i Lazarevića[uredi | uredi kod]
-sr.svg)
1411. godine Mara Branković se povezala sa svojim bratom Stefanom Lazarevićem u ime svog sina Đurđa, da ih pomiri. Đurađ je u jesen 1411. godine sa Musinim snagama opsedao gradić Selimvriju na Mramornom moru, nedaleko od Carigrada. Iz opsade koju je zajedno sa Musom držao, Đurađ je uspeo da se izvuče lukavstvom. On je uspostavio kontakt sa opsađenima i dogovorio se da mu otvore kapije i omoguće da se skloni u grad. Posle toga je organizovao svoje snage u borbeni poredak, a Musu obavestio da kreće u napad na grad. Zahvaljujući tom izgovoru, oni su izašli iz Musinog logora i uputili se ka Selimvriji, ali su umesto juriša na gradske bedeme, ušli u njega kroz kapije koje su im otvorili opsađeni.
Đurađ se potom, preko Soluna, vratio u jesen 1412. godine u Srbiju i pomirio sa svojim ujakom Stefanom[16][17], čime je okončan dvodecenijski sukob između dve porodice. Preogovorima o pomirju je dogovoredno da Đurađ Branković bude proglašen Stefanovim naslednikom, što se i dogodilo 1425/26. godine.
Mara je umrla 12. aprila 1426. godine.
Vukov sin, despot Đurađ Branković je nakon Stefana Lazarevića vladao Srbijom od 1427. do 1456. godine, skoro do kraja njenog postojanja u srednjem veku.
Izvori[uredi | uredi kod]
- ↑ Zemlja Brankovića na Google books
- ↑ Oblast Brankovića na Google books
- ↑ 3,0 3,1 Enciklopedija leksikografskog zavoda. Zagreb 1950.
- ↑ „Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-12-14. Pristupljeno 2013-02-11.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 „Вук није био Бранковић”. Arhivirano iz originala na datum 2014-04-26. Pristupljeno 2014-05-11.
- ↑ John VA Fine, The Late Mediaeval Balkans,p.389
- ↑ M. Ćirković, Vuk Tošić, The Serbs,Wiley-Blackwell, 2004,p.79
- ↑ Miranda Vickers, A History of Kosovo
- ↑ Miroslava Malešević, Nasilje identiteta[mrtav link]
- ↑ „Final report of the United Nations Commission of Experts”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2014-05-11.
- ↑ Poslednje reči turskog vazala
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Sve bijaše pošteno i dragom Bogu pristupačno
- ↑ Povijest Bosne - Noel Malcolm[mrtav link]
- ↑ 14,0 14,1 „Sve srpske pobede i svi srpski porazi”. Arhivirano iz originala na datum 2017-10-18. Pristupljeno 2014-05-11.
- ↑ INES SABALIĆ, KRALJEVIĆ MARKO
- ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 16,15 16,16 16,17 16,18 16,19 16,20 16,21 16,22 16,23 16,24 Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 Андрија Веселиновић Радош Љушић, Српске династије, Нови Сад, 2001. ИСБН=86-83639-01-0
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 18,8 Alexander Kazhdan (editor), „The Oxford Dictionary of Byzantium“, Oxford, 1991. ((en))
- ↑ 19,0 19,1 David Nicolle, „Nicopolis 1396: the last Crusade“, Oxford, 1996. ISBN 978-1-85532-918-8 (en) (str. 40 i 64. Arhivirano 2014-09-24 na Wayback Machine-u)
- ↑ 20,0 20,1 Georgije Ostrogorski, „Istorija Vizantije“ (II fototipsko izdanje originala 1959), Beograd, 1993.
- ↑ 21,0 21,1 »Bog ubio Vuka Brankovica...«
- ↑ „Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-12-14. Pristupljeno 2013-02-11.
- ↑ Stanoje Stanojević, „Istorija srpskoga naroda“ (treće izdanje, reprint izdanja iz 1926), Beograd, 1989. ISBN 86-83639-01-0
- ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Konstantin Filozof, „Žitije despota Stefana Lazarevića“