Marsejski atentat

Trenutak kada atentator Vlado Černozemski skače na kola i ubija kralja Aleksandra u Marseju, 9. oktobra 1934. u 16 sati i 20 minuta

Atentat u Marseju na kralja Aleksandra I Karađorđevića se odigrao u utorak, 9. oktobra 1934. godine, prilikom njegove zvanične posete Francuskoj.

Atentator, Vlado Černozemski, pripadnik Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (poreklom Bugarin), usmrtio je kralja Aleksandra sa četiri metka, a jednim je ranio francuskog ministra inostranih poslova Luja Bartua, koji je usled neadekvatne medicinske pomoći iskrvario i umro.

Oko atentata su sarađivali ustaše i VMRO, koji nisu želeli da Hrvati i Makedonci (koji su smatrani Bugarima) žive pod srpskom dominacijom, posebno nakon zavođenja diktature u Jugoslaviji, već su se zalagali za stvaranje nezavisnih država Makedonije i Hrvatske. U atentat su bile umešane i pojedine strane sile, u prvom redu Musolinijeva Italija, koja je imala teritorijalne pretenzije ka Jugoslaviji, odnosno njenoj jadranskoj obali.

Nakon ubistva kralja Aleksandra je došlo do "blagog otklona od režima diktature", koja je trajala u Jugoslaviji od 1929. godine. Slično kao što se Sarajevski atentat negde doživljava kao herojsko delo, a negde kao teroristički čin, tako se i Marsejski atentat u Srbiji doživljava kao teroristički čin, a u Bugarskoj kao herojski.

Prilike u zemlji

Situacija u Makedoniji

Podela Makedonije nakon 1913.

Na jugoistoku Kraljevine SHS i dalje je bilo otvoreno „makedonsko pitanje“. Nezadovoljna rasparčavanjem makedonskih oblasti, Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO) je nastavila oružanu borbu za oslobođenje i ujedinjenje čitave Makedonije (egejske, pirinske i vardarske).

Nasuprot tome, u novoosvojenim oblastima, beogradska vlada je sprovodila doslednu politiku srbizacije. U školama je sprovođenja sistematska politika denacionalizovanja i posrbljavanja Makedonaca, Bugara i drugog makedonskog stanovništa. Beogradska vlada je nametala i lingvističku politiku srbizacije u Makedoniji, koja je nazivana „Južnom Srbijom“ (neslužbeno) ili „Vardarskom banovinom“ (službeno). Govorni jezik makedonskih Slovena je službeno smatram dijalektom srpsko-hrvatskog jezika. Pritom, ovaj južni dijalekat je potiskivan obrazovanjem, vojskom i drugim sredstvima, a njegova upotreba je bila kažnjiva.

Usled ovakve politike, vlada je morala je da se konfrontira s aktivnostima makedonskih i pro-bugarskih bandi. U Makedoniji su vođenje prave oružane borbe žandarmerije sa komitima, a hiljade ljudi je maltretirano od strane jugoslovenskih vlasti pod sumnjom saradnje sa Unutrašnjom makedonskom revolucionarnom organizacijom.

Situacija u Hrvatskoj

Atentat u Narodnoj skupštini 1928.

Nastanak zajedničke nacionalne države Hrvata i Srba 1918. je, umesto da okonča, doveo do eskalacije dotada tinjajućeg sukoba između srpskog i hrvatskog nacionalizma. Vodeći hrvatski političari, među kojima se najviše isticao Stjepan Radić i njegova Hrvatska pučka seljačka stranka, zalagali su se da nova država postane federalna republika, dok su se vodeći srpski političari na čelu sa premijerom Nikolom Pašićem i uz podršku kralja Aleksandra, zalagali za koncept unitarne monarhije. Potonji je koncept je prihvaćen 28. juna 1921. u obliku Vidovdanskog ustava, koji je na području Hrvatske izazvao ogorčenje kako samim načinom na koji je izglasan - prostom većinom članova Ustavotvorne skupštine umesto predviđene dvotrećinske, i uz otvoreno podmićivanje muslimanskih poslanika - tako i time da je Hrvatska novim centralističkim uređenjem izgubila određene elemente sopstvene državnosti (Sabor kao parlament, Domobranstvo kao vojsku, bana kao šefa države) očuvane kroz vekove strane mađarske i austrijske vlasti. Osim shvatanja da će Hrvatska i Hrvati u novoj državnoj zajednici imati podređeni položaj, nezadovoljstvu je značajno pridonela i široko raširena korupcija, kao i bahatost i nesposobnost nove državne uprave kojom su dominirali kadrovi iz Srbije. Pokušaji hrvatskih političara da "hrvatsko pitanje" ponovo stave na dnevni red, bilo kroz apeliranje na stranu javnost, bilo zahteve za novo državno uređenje, su uglavnom doživljavali neuspeh i kao reakciju imali optužbe za izdaju, a u nekim slučajevima i policijsku represiju.

Ključan događaj koji će srpsko-hrvatski sukob dovesti do nove eskalacije je bio atentat u Narodnoj skupštini 1928. godine prlikom koga je Puniša Račić, srpski političar iz Crne Gore, ubio Radića i još dva poslanika HSS-a. Taj je događaj duboko pogodio hrvatsku javnost, stvorivši od Radića mučenika, ali i izazvavši nerede koji će kralju Aleksandru poslužiti kao izgovor da 6. januara 1929. proglasi šestojanuarsku diktaturu i državi nametne ideologiju tzv. integralnog jugoslovenstva kojim je ukinuto službeno korištenje hrvatskog imena. Tokom diktature je zabranjen rad političkih stranaka, što je uključivalo i HSS koja je dotada već na svoju stranu dovela uvjerljivu većinu hrvatskog naroda. Svi su ti procesi doveli do radikalizacije hrvatske javnosti i političara, koji počinju ne samo odbacivati bilo kakav koncept zajedničke države Srba i Hrvata, nego stvaranje samostalne hrvatske države koja bi zamenila Jugoslaviju nastoje ostvariti nasiljem, odnosno oružanom borbom.

Ustaša, vijesnik hrvatskih revolucionara iz 1930-ih.

U tome se najviše istakla Ustaša - hrvatska revolucionarna organizacija (UHRO), koja je osnovana 1929. godine u Italiji. Neposredno po zavođenju diktature 1929. godine, u Sofiji dolazi do sastanka vođa UHRO (Ustaša - hrvatska revolucionarna organizacija) Ante Pavelića i VMRO (Vnutarnja makedonska revolucionarna organizacija) Vanča Mihajlova. Tom prilikom se dogovaraju o zajedničkom budućem delovanju i potpisuju “Sofijsku deklaraciju” koja predviđa stvaranje nezavisnih država Hrvatske i Makedonije. U septembru 1932. organizovan je tzv. Lički ili Velebitski ustanak, kada naoružane ustaše napadaju žandarmerijsku stanicu kraj Gospića. Komunistička partija Jugoslavije proglasom »pozdravlja ustaški pokret ličkih i dalmatinskih seljaka i stavlja se potpuno na njihovu stranu«.

Šestojanuarska diktatura

Šestojanuarska diktatura je bio period diktature u Kraljevini SHS od 6. januara 1929. do 3. septembra 1931. godine kada je kralj Aleksandar I Karađorđević raspustio Narodnu skupštinu, zabranio rad svih političkih stranaka i sindikata, političke skupove, uveo cenzuru, proglasio ideologiju „integralnog jugoslavenstva“ i državi promenio ime u Kraljevina Jugoslavija.

Tokom diktature proganjani su i zatvarani mnogi politički protivnici centralizma, pre svega članovi Komunističke partije Jugoslavije, Hrvatske republikanske seljačke stranke i Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije. Diktatura je zvanično ukinuta 3. septembra 1931. godine donošenjem Oktroisanog ustava, kojim je potvrđen lični režim Aleksandra Karađorđevića. I nakon prestanka diktature, nastavljeni su progoni i zatvaranja političkih protivnika.

U zatvoru Lepoglava početkom 1934. godine dolazi do stvaranja „Zajednice političkih osuđenika: hrvatskih nacionalnih revolucionara, makedonskih nacionalnih revolucionara i komunista“, u cilju zajedničke borbe protiv kraljeve „vojnofašističke“ diktature.

Neuspeli atentati

Ubistvu Aleksandra Karađorđevića je prethodilo nekoliko neuspelih atentata.

Prvi od njih je navodno bio planiran za vreme prvog svetskog rata 1916., u Solunu 1916. gde je bila smeštena tadašnja srpska vlada u izbeglištvu, a zbog čega je na solunskom procesu osuđen i pogubljen Dragutin Dimitrijević Apis. Nakon usvajanja Vidovdanskog ustava 1921. godine, komunisti su organizovali neuspešan atentat na kralja Aleksandra I Karađorđevića, koji je izvršio Spasoje Stejić. 17. decembra 1933. godine Petar Oreb i Ivan Herničić, pripadnici ustaškog pokreta, pokušavaju da ubiju kralja Aleksandra prilikom njegove posete Zagrebu, što je uspešno sprečila jugoslovenska policija, uhapsivši atentatore.

Uplivi stranih sila

Bugarska i VMRO

Todor Aleksandrov i druge vođe VMRO.

Bugarska vlada je, smatrajući Makedonce Bugarima, pred Društvom naroda pokretala pitanje Makedonaca kao pitanje položaja bugarske nacionalne manjine. Pored toga, bugarska vlada je dozvoljavala Unutrašnjoj makedonskoj revolucionarnoj organizaciji (VMRO) da nesmetano deluje na njenoj teritoriji i da odatle vrši napade na pogranične oblasti Makedonije koje su se našle u sastavu Kraljevine SHS. U 1923. i 1924. godini je u regionu Vardarske Makedonije delovalo 53 čete, od čega 36 iz Bugarske, 12 lokalnih i 5 iz Albanije. Ukupna brojno stanje ljudstva je bilo 3245 komita, predvođenih od 79 vojvoda. Zabeleženo je 119 bitki i 73 teroristička akta. Srpski gubici su bili 304 poginula vojnika i preko 1300 ranjenih. VRMO je izgubio 68 boraca, a stotine su bile ranjene.

Državni udar vojno-političke organizacije Zveno, maja 1934. godine doveo je do raskida bugarske države sa VMRO. Okrećući se saradnji sa Frnacuskom i Jugoslavijom, zvenari su razoružali komitske čete i pohapsili političke vođe.

Musolini i ustaše

Italija je, kao nezadovoljeni ratni saveznik, gajila otvorene teritorijalne pretenzije prema Jugoslaviji, a prvenstveno Dalmaciji, koju je smatrala svojom istorijskom provincijom. Od dolaska Benita Musolinija na vlast u jesen 1922. godine, Italija je, nasuprot francuskoj politici očuvanja versajskog sistema u Podunavlju i na Balkanu preko Male Antante, vodila revizionističku politiku preko Albanije, Bugarske, Mađarske i Austrije, koja je podrazumevala razbijanje Kraljevine Jugoslavije. Pod pokroviteljstvom Musolinija, Ante Pavelić je, posle emigriranja 1929. godine, organizovao hrvatski ustaški pokret s ciljem uspostave samostalne i Nezavisne Države Hrvatske.

Francuska i Balkanski pakt

Zemlje članice Balkanskog pakta

Francuska je smatrana vernim saveznikom Jugoslavije u Evropi. Usled slabljenja versajskog sistema i porasta opasnosti od revizije i rata, tokom 1933. godine povedeni su pregovori o sklapanju Balkanskog pakta, uz francusko posredovanje. Turska, Grčka i Bugarska već su stupile u pregovore. Onda su Francuzi tražili da Jugoslavija i Rumunija pristupe pregovorima o balkanskom paktu i 9. februara 1934. godine, potpisan je ugovor o balkanskom savezu između Jugoslavije, Grčke, Rumunije i Turske. Balkanski pakt je pozdravljen u Moskvi a osuđen u Nemačkoj.

Nemačka i anšlus

Jugoslaviji, koja je bila suočena sa sve agresivnijom italijanskom politikom, nije bio dovoljan jedan saveznik. Prema doktrini Antona Korošeca iz 1927. godine, koju je usvojio kralj Aleksandar, sa Nemačkom se trebalo sprijateljiti dok još ne pripoji Austriju. U martu 1934. godine, Adolf Hitler primio je jugoslovenskog poslanika u Berlinu, izjasnio se protiv italijanske dominacije i restauracije, i izjavio da želi bliže nemačko-jugoslovenske odnose. Kada je u julu 1934. godine, propao nacistički puč u Austriji, oko 700 nacista prebeglo je u Jugoslaviju i dobilo azil. Međutim, dok se Jugoslavija približavala Nemačkoj, Francuska se približavala Italiji. Za Francusku i Čehoslovačku anšlus je bio najveće zlo, a za Jugoslaviju italijanska vlast nad Austrijom i restauracija Habzburga.

Događaji pred atentat

Međunarodna politička situacija

Francuski ministar inostranih poslova, Luj Bartu, je pokušavao da ostvari ideju „istočnog Lokarna“ (vidi Sporazum u Lokarnu), saveza u koji bi bile uključene članice Male Antante i Italija. Za Jugoslaviju, ovaj savez je podrazumevao priznanje SSSR-a i zbližavanje sa Italijom, što je kralj Aleksanadar, radi zbližavanja s Nemačkom, nastojao da izbegne. Juna, 1934. godine, prilikom posete Beogradu, Luj Bartu ga je ubeđivao: „Nemoj s Hitlerom, nego s novim francuskim saveznicima - Musolinijem i Staljinom“. U oktobru 1934. godine, kralj Aleksandar imao je da poseti Francusku, gde ga je čekalo ubeđivanje da sklopi savez sa Musolinijem i da se uključi u pakt za odbranu Austrije. Pred polazak za Marsej, kralj Aleksandar je rekao britanskom poslaniku u Beogradu da ...„neće više da bude francuski satelit“. Poručio je:

Putujem u Pariz zato što sam saveznik Francuske ... ali ... ja nikad neću sudelovati u jednoj koaliciji koja će rešavati probleme srednje Evrope ako u njoj ne bude Nemačka.

Nemački list Frankfuter Zeitung je ovu posetu propratio člankom u kome se kaže da jugoslovenski vodeći krugovi ne kriju svoju nameru deluju potpuno nezavisno i da na to treba gledati kao na prvoklasni politički događaj koji ima da stvori jednu potpuno novu situaciju, jer „Aleksandar nije više mali kraljić "satelit" nego Suveren koji želi da vodi politiku svoje zemlje po svom sopstvenom shvatanju“.

Pripreme atentata

Krajem avgusta 1934. godine, na poziv Anta Pavelića, vođa VMRO-a Vančo Mihajlov je doputovao u Rim kako bi se dogovorili detalje oko izvršenja atentata na kralja Aleksandra. Sastanak su održali u hotelu Kontinental, razgovoru između Pavelića i Mihajlova prisustvovao je i generalni inspektor tajne službe Italije Erikole Konti. Odlučeno je da se atentat izvrši u Francuskoj jer se već znao program Aleksandrove predstojeće posete. Pavelić i Mihajlov su se dogovorili da pripreme više grupa radi izvođenja atentata. Prva grupa trebalo je da izvrši atentat po kraljevom dolasku u Marsej, druga grupa trebalo je da izvrši atentat bombom u slučaju da prva grupa ne uspe. Treća grupa je bila spremna da izvrši atenta u Parizu. Vođa hrvatskih ustaša Pavelić izdaje dekleraciju kojom osuđuje kralja Aleksandra na smrt, a po ustaškim logorima počinju intezivne pripreme za atentat. Najveće pripreme vršene su u logoru Janka Pusta i Nađ Kanjiža, gde ustaše za izvršenje atentata obučava profesionalni atentator VMRO-a, Vladimir Gergijev Kerin, zvani Černozemski. Nakon obuke između 15 najuspešnijih terorista, izbrana su trojica atentatora: Mijo Kralj, Ivan Rajić i Zvonimir Pospišil. Četvrtog atentatora Černozemskog, Pavelić je odabrao na predlog Mihajlova.

Kralj, Pospišil i Rajić su dobili lažne pasoše od mađarske obaveštajne službe, posredstvom i vezom Ivana Perčevića. Njih trojica su, po nalogu Ante Pavelića, došli u Cirih gde su ih čekali Eugen Kvaternik i Černozemski, koji su došli iz Italije. Kvaternik ih je upoznao sa planom atentata, koju je izradio zajedno sa Antom Pavelićem. Grupa koju predvodi Kvaternik prešla je u Francusku, gde su se prijavili pod čehoslovačkim dokumentima. U rano jutro 7. oktobra Černozemski, Mijo Kralj i Kvaternik u Avinjonu sreli su sa tajanstvenom Plavom damom, a potom pošli za Eks An Provans. Sutradan 8. oktobra, svi su pošli za Marsej, gde im je Kvaternik dao plan grada i pokazao mesto odakle bi pucali na kralja. Uveče su se vratili u Eks, gde su prenoćili, sem Kvaternika, koji se to veče sklonio u Montre. Na dana atentata, 9. oktobra, Plava dama predala je atentatorima četiri revolvera, četiri bombe i municiju. Gergijev i Kralj su otputovali za Marsej, a Pospišil i Rajić su ostali u Pariz, za slučaj da prva grupa ne uspe u Marseju.

Saznanja obaveštajne službe

Kraljevska jugoslovenska obaveštajana služba je neposredno pred kraljev dolazak, preko svojih agenata, doznala priprema za atentat, znali su da su teroristi na francuskoj teritoriji, ali nisu imali precizne informacije. U jutarnjim časovima 9. oktobra, jugoslovenska obaveštajna služba je dobila izuzetno važne podatke od jednog njenog agenta iz Italije. Ukazano je da će se atentat dogoditi u Marseju i da su teroristi putovali čehoslovačkim pasošima. O ovim saznanjima je upoznat jugoslovenski ambasador u Francuskoj dr Miroslav Spalajković, koji je već bio u Marseju i organi francuske bezbednosti. Tražili su da se o ovome obavesti kralj lično i da odustane od posete Marseju. Međutim, kada je Spalajković obavestio kralja Aleksandra o pripremi atentata, kraljev komentar je bio: „Sada je za to isuviše kasno. Moramo se držati programa“.

Tok atentata

Put u Marsej

Svita, sa kraljem na čelu, krenula je sa železničke stanice Topčider vozom do Kosovske Mitrovice, a zatim automobilom preko Cetinja, gde je kralj Aleksandar posetio kuću u kojoj je rođen. Iz luke Zelenika je razaračem Jugoslovenske kraljevske mornarice Dubrovnik isplovio za Francusku. Čim se Dubrovnik primakao Marseju, francuski eskadron isplovio im je u susret iz ratne luke Tulona. U utorak, 9. oktobra 1934. godine, tačno u 16 časova kralj je napustio palubu jugoslovenskog razarača i nastavio motornim čamcem do Belgijskog keja. Zvaničan doček po protokolu predviđeno je da bude u Parizu, gde je trebalo da ga dočeka predsednik Republike. U Marseju su ga dočekali samo ministar inostranih poslova Luj Bartu i general Žozef Žorž, član visokog ratnog saveza.

Svečana povorka

Snimak atentata.

Kralj Aleksandar u pratnji Bartua i generala Žorža seo je u otvoren automobil delež. Iako je bio predviđen blindiran i potpuno zatvoren automobil, on je u poslednjem momentu zamenjen, navodno po naređenju ministra Bartua. Kralj je sedeo na zadnjem sedištu na desnoj strani, a na levoj ministar Bartu. Na mestu suvozača sedeo je general Žorž, a uz njega vozač i službeno lice, Berteleni.

Nešto posle 16 časova svečana povorka je krenula. Ispred automobila u kome se nalazio kralj, išli su 18 policajaca u paradnim uniformama, na konjima, sa isukanim sabljama. Zbog konjičkog eskadrona, cela kolona se kretala oko deset kilometara na čas. Iza kraljevog automobila nalazilo se vozilo u kojem su sedeli ministar inostranih poslova Bogoljub Jevtić i Pijetri. Povorka je lagano prolazila avenijom Kanbrijer, glavnom ulicom u Marseju. Sa jedne i druge strane, na trotoaru, stajala je masa naroda i pozdravljala uvaženog gosta.

Smrt kralja Aleksandra

Kada su kraljeva kola stigla na trg ispred palate Berze, oko 16 časova i 20 minuta, jedana čovek iskočio je iz gomile, noseći u desnoj ruci buket cveća i na francuskom viknuo:„Živeo kralj!“. Iznenada je skočio sa desne strane na papučicu automobila, odbacio buket cveća i iz revolvera ispalio više hitaca u pravcu kralja. Pukovnik Piole, koji je bio najbliži događaju, sa konja je sabljom ubicu oborio na zemlju. Atentator je i u padu, sa zemlje, nastavio da puca na sve oko sebe. Zatim su dva policajca ispalili nekoliko hitaca u atentatora, koji je već bio oboren.

Kralj je ležao nepomičan na zadnjem sedištu automobila, ministar Bartu je bio pogođen u desnu nadlakticu, a general Žorž pogođen sa više zrna u grudni koš, nadlakticu i stomak. Zbog gužve na ulici, automobil sa ranjenim kraljem mileo je do policijske stanice, gde je kralju pružena prva pomoć. Međutim, lekari ništa nisu mogli da učine jer su rane bile smrtonosne. Nekoliko minuta posle 17 časova kralj Aleksandar I Karađorđević od Jugoslavije izdahnuo je ne dolazeći svesti. Lekari su utvrdili da je jedan metak pogodio desnu stranu grudi, u predelu jetre, a zatim ušao toraks. Na telu su bile tri rane: pogođeni su leva ruka, rame i lopatica.

Ministar Bartu je prebačen u operacionu salu bolnice Božiji dom, gde je izdahnuo u 17 časova i 40 minuta. Teško ranjen general Žorž prebačen je u bolnicu Mišel Levi, gde je uspešno operisan.

Smrt atentatora Černozemskog

Mauzer C96, oružje kojim je izvršen atentat.

Atentator, Vladimir Georgijev Kerin, zvani Vlado Černozemski, pogođen sa više metaka u telo, isečen udarcima sablje i linčovan od gnevne mase, prebačen je u kancelariju marsejske službe bezbednosti, gde je i umro, ne izgovorivši ni jednu reč. Kod atentatora je pronađen čehoslovački pasoš na ime Petrus Keleman, dva pištolja, mauzer kalibra 7.62 mm i valter, dve bombe, busolu i 1.700 franaka. Pasoš je izdao čehoslovački konzulat u Zagrebu. Ubica je imao na desnoj ruci istetoviranu mrtvačku glavu i dve ukrštene kosti, a iznad četiri slova, ćirilicom, VMRO.

Nakon ovog atentata, mnogi Makedonci, Albanci, Hrvati i protivnici monarhije su smatrali Černozemskog za heroja koji je ustao protiv tiranije.

Posljedice

Francuska policija je uhapsila trojicu preživelih atentatora (Pospišil, Rajić i Mijo Kralj) i saznala da su instrukcije dobili od Ante Pavelića i Eugena Kvaternika. Francuska odmah traži od Italije izručenje ove dvojice, ali Musolini to odbija, da se ne bi otkrila njegova umešanost. Kasnije, Musolini hapsi Ante Pavelića i Eugena Kvaternika, i oni neko vreme provode u italijanskom zatvoru. Trojica preživelih atentatora su osuđeni u Francuskoj.

Smrt kralja Aleksandra uzburkala je celokupnu jugoslovensku javnost. Pošto je najstariji Aleksandrov sin Petar bio maloletan, tročlano namesništvo je preuzelo ulogu kralja. Namesništvom je dominirao kraljev brat knez Pavle Karađorđević.

Nategnutu atmosferu koja je vladala oslikava i incident u Bijeljinskoj gimnaziji, koji se zbio par dana nakon atentata, 11. oktobra 1934. godine, kada je zbog ispisanih anti-monarhističkih parola na tabli raspušteni čitav sedmi i osmi razred osnovne škole.

Nekoliko godina nakon Atentata u Marseju, dogovorom vođe Hrvatske seljačke stranke Vladka Mačeka i predsednika jugoslovenske vlade Dragiše Cvetkovića stvorena je Banovina Hrvatska, kao autonomna teritorijalna jedinica unutar Kraljevine Jugoslavije. Sporazum Cvetković-Maček je donet 26. avgusta 1939. godine.

Povezano

• Šestojanuarska diktatura

Vanjske veze

Marsejski atentat na Wikimedijinoj ostavi

• Film - Atentat i sahrana kralja Aleksandra I (youtube)
• Američke filmske vesti o atentatu na kralja Aleksandra I iz 1934. (youtube)