Prva tuzlanska operacija NOVJ

Izvor: Wikipedija
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu
Jedinice Trećeg korpusa NOVJ ulaze u Tuzlu 1943.

Snage Trećeg udarnog korpusa NOVJ napale su 29. septembra 1943. nemačko-ustaško-domobranski garnizon Tuzla, i zauzele ga nakon četvorodnevnih borbi. Odbijanje nemačkih pokušaja ponovnog prodora u Tuzlu trajalo je još pet dana. Snage Trećeg korpusa pretrpele su znatne gubitke (preko 550 izbačenih iz stroja[1]), ali su osovinske snage pretrpele znatno veće gubitke (oko 3.000 ljudi[2] - uglavnom zarobljenih, među kojima 130 oficira i jednog generala). Ratni plen uključivao je 25 topova, 5 minobacača, 140 mitraljeza i puškomitraljeza, 2.200 pušaka, oko 20 vagona razne municije, 30 kamiona i velika količina odeće, obuće, hrane, soli i razne druge opreme[2]. Sledećih 40 dana, do 11. novembra, kad su je Nemci ponovo zauzeli, Tuzla je bila najveći slobodni grad i središte prostrane slobodne teritorije.

Napad na Tuzlu predstavljao je najveći uspeh u široj ofanzivi 16. i 17. divizije, odnosno Trećeg korpusa. Važniji napadi tokom ofanzive bili su:

Tako je oslobođena cela oblast istočne Bosne izuzev Brčkog. Oslobođenje Tuzle i okolnih mesta imalo je veliki vojni i politički značaj.

Angažovane snage[uredi | uredi kod]

Osovinske snage[uredi | uredi kod]

1. Neposredna odbrana Tuzle

  • štab 369. artiljerijskog puka sa 6. baterijom puka
  • dostavna jedinica 369. legionarske divizije[3]
  • jedna pukovnija Tuzlanskog zdruga 2. domobranskog zbora (korpusa)
  • 2. bojna domobranske 6. lovačke pukovnije
  • "Domdo" pukovnija
  • artiljerijske snage u jačini oko jednog puka
  • četa lakih tenkova i oklopnih automobila
  • izvestan broj ustaša i žandarma (nemačkih i kvislinških). U Tuzli se nalazio potpukovnik Kuhtner, komandant 369. legionarskog puka sa svojim štabom. Pod njegovom komandom tokom borbe bila je grupa nemačkih službenika, gestapovaca i feldžandarma.

Snage u samom gradu brojale su ukupno oko 4.000 ljudi.

2. Okolne povezane posade

  • Živinice i okolni rudnici:
    • 3. divizion 369. artiljerijskog puka 369. divizije[3]
    • oko jedne bojne domobrana
    • četa Nemaca
  • Lukavac i Bukinje:
    • štab i glavnina železničke bojne
    • bataljon Tuzlanskog zdruga NDH
    • četa Nemaca
  • Caparde: artiljerijski divizion
  • Gornja Tuzla i Simin Han
    • jedna bojna Tuzlanskog zdruga
    • jedna bojna "Domdo" pukovnije

Ukupno u gradu sa okolnim posadama bilo je oko 8.000 osovinskih vojnika[4]

3. Borbena grupa "Fišer"

4. Borbena grupa Brčko

  • domobranska 5. lovačka pukovnija (tri bojne)

Snage NOVJ[uredi | uredi kod]

Snage NOVJ angažovane u ovoj operaciji brojale su ukupno oko 6.300 boraca.

Organizacija odbrane[uredi | uredi kod]

Oko Tuzle bio je raspoređen veći broj slabijih posada u mestima Gornja Tuzla, Simin Han, Lukavac, Bukinje, Par Selo. Spoljašnju odbranu samog grada sačinjavala su, sa severne strane, uporišta Gradina, Slani bunar, Parlog, Kojšino, Piskavica i Moluhe, a sa južne strane: Miladije, Kužići, Crveno brdo (k. 393) i Ilinčica (t. 463). Središte odbrane činila su dva kasarnska logora u gradu (istočni i zapadni), koji su bili čvrsto zidani i uređeni za kružnu odbranu.

Spoljašnja linija odbrane bila je povezana linijom bunkera i rovova zaštićenih bodljikavom žicom i branjenih organizovanim sistemom artiljerijske i minobacačke vatre.[9]

Glavninu tuzlanskog garnizona činile su domobranske jedinice male borbene vrednosti.

Plan napada[uredi | uredi kod]

Rukovođenje napadom na Tuzlu određen Štab korpusa poverio je Štabu 17. divizije. Za direktan napad na Tuzlu određene su: Druga krajiška brigada, Šesta istočnobosanska brigada, jedna brigada 16. divizije i Ozrenski odred. Šesta istočnobosanska brigada trebalo je da napada sa severoistočnog pravca na istočni deo grada, a Druga krajiška sa severozapada na zapadni deo grada, s tim što je jedan bataljon trebalo da se infiltrira u sam grad radi napada na odbrambenu liniju iz pozadine. Sa južne strane, preko utvrđenog brda Ilinčica, trebalo je da napada jedna brigada 16. divizije. 16. muslimanska brigada trebalo je da, nakon likvidacije uporišta Bukinje, pruži pomoć južnoj koloni.

Obezbeđenje od Doboja povereno je 15. majevičkoj brigadi i Majevičkom NOP odredu. Majevički odred trebalo je najpre da likvidira uporište Lukavac, a zatim da asistira 15. majevičkoj brigadi u zatvaranju pravca iz Doboja prema Tuzli. Pravce iz Zvornika i Brčkog prema Tuzli trebalo je da pokriju ostale dve brigade 16. vojvođanske divizije.

Tok napada[uredi | uredi kod]

Prva faza[uredi | uredi kod]

Napad je, prema zapovesti, počeo 29. septembra 1943. u 21:00. Šesta istočnobosanska i Druga krajiška brigada likvidirale su okolne posade na pravcu svog nastupanja i izbile na periferiju grada. 16. muslimanska likvidirala je posadu u Bukinju, a Majevički odred u Lukavcu. Međutim, usled loše organizacije veza, štab 16. divizije nije na vreme primio zapovest za napad, pa je tako potpuno izostao napad sa južne strane na Ilinčicu. Usled toga snage odgrane imale su slobodu da manevrišu snagama i mogućnost koncentrisanja vatre na dve brigade koje su ušle u grad. Time je njihovo napredovanje veoma otežano, i one su se pred zoru izvukle iz grada, obustavivši napad.

Istovremeno, 30. septembra štab 15. brdskog korpusa konstatovao je početak napada:

30. 9. Tokom noći, jači neprijatelj, koji već duže ugrožava Tuzlu, krenuo je u napad na industrijsku oblast i grad Tuzlu. Oklopna armija je naredila da se Tuzla ne sme napustiti bez naređenja.[10]

Kapetan Šmele (nem. Schmöle) i natpotučnik Pistorius iz 369. artiljerijskog puka ovako su ocenili situaciju u garnizonu:

Otpornost domobranskih jedinica nije se mogla visoko oceniti. U kontaktu s njima na odbrambenim položajima u Tuzli bilo je lako ustanoviti da su mnogi od njih veoma nezadovoljni, bilo opštim stanjem, bilo platama i zbrinjavanjem.[11]

Pregovori o predaji[uredi | uredi kod]

Pre napada, obaveštajnim kanalima uspostavljeni su kontakti između političkih organa NOP-a u istočnoj Bosni i pukovnika Sulejmana Filipovića, komandanta domobranskih jedinica u Tuzli. Filipović je bio pukovnik u kraljevskoj jugoslovenskoj vojsci, i stavio se u službu vlasti NDH 1941. On je, prema dogovoru, tajno izašao na slobodnu teritoriju na pregovore. S druge strane s njim su pregovarali Rodoljub Čolaković i Avdo Humo.

Da bi prešao sa svojom pukovnijom na stranu NOVJ, zatražio je to ne bude predaja, nego da jedinica i dalje ostane pod njegovom komandom i bude neka vrsta saveznika partizanima. Na to su predstavnici NOP-a pristali. Pregovori su prekinuti, s dogovoom da će se eventualno nastaviti kasnije. Filipović je "drugi ili treći dan napada" prešao sa nekoliko svojih ljudi na stranu NOVJ, a ovi pregovori nisu imali presudan uticaj na tok borbe[12].

Štab 17. divizije dobio je nakon prve noći borbe, tokom 30. septembra, izveštaj od obaveštajnog izvora iz Tuzle, sekretara Mesnog komiteta KPJ Mustafe Vilovića[13], da je moral domobranske posade veoma poljuljan i da postoji mogućnost uspeha, te da stoga po svaku cenu treba nastaviti napad. Štab je doneo odluku da pokuša da iskoristi kolebanje domobrana, i postavio im je ultimatum[13]:

... Tačno smo obaviješteni da garnizon Tuzle sačinjavaju u većini hrvatski časnici, dočasnici i domobrani, koji ne mogu niti smiju biti neprijatelji narodnooslobodilačke vojske koja vodi borbu za slobodu hrvatskog i ostalih naroda Jugoslavije.

Mi ćemo napad na Tuzlu nastaviti i po svaku cijenu zauzeti je. Pozivamo vas da odmah po prijemu ovoga ultimatuma predate našim jedinicama grad Tuzlu. Ako tako postupite garantujemo svima časnicima, dočasnicima i domobranima hrvatske vojske, kao i svima vojnicima i starješinama muslimanske milicije (legije), potpunu ličnu i imovnu bezbijednost. Svima onima koji iz bilo kojeg razloga ne bi htjeli da stupe u redove naše narodno-oslobodilačke vojske omogućićemo slobodan i nesmetan odlazak svojim kućama preko naše teritorije...

Kada naše jedinice ovladaju gradom uz borbu, tada neće važiti naš stav prema domobranskoj vojsci i legiji, već će svaki onaj ko do toga časa ne bude položio oružje biti smatran kao okupator.

Najhitnije odgovorite na ovaj ultimatum po donosiocu istog, jer je to u interesu i vašem i stanovništva Tuzle.

Smrt fašizmu - Sloboda narodu!

Za operativni Štab

komandant XVII. divizije NOVJ

pukovnik Gligo Mandić

Na ultimatum nije odgovoreno. Nakon još jedne noći oštrih borbi, 1. oktobra, od posade Tuzle stiglo je pismo upućeno štabu Trećeg korpusa. U pismu se daju obećanja o predaji, ali se u tom cilju traži organizovanje novog sastanka radi razgovora. Pismo je potpisano od strane oficira Domdo pukovnije, satnika (kapetana) Hadžialijagića[14]. Štab Trećeg korpusa ocenio je ovo pismo kao pokušaj odugovlačenja, s nadom na pristizanje pomoći id Doboja. Stoga ono nije uticalo na nastavak borbe[15].

Nastavak napada[uredi | uredi kod]

Druge večeri, 30. septembra, napad je obnovljen, a na južnom sektoru, na mesto vojvođanske brigade koja je izostala, nastupala je 16. muslimanska brigada. Ova brigada ostvarila je tokom noći veliki uspeh osvojivši utvrđeni položaj Ilinčicu koji sa južne strane dominira gradom. I druge dve brigade imale su uspeha, tako da je odbrana Tuzle 1. oktobra ujutro u svojim rukama držala samo uporišta Kojšino i Gradinu, te zapadni i istočni logor.

Borbe na prilazima Tuzli[uredi | uredi kod]

Sudbinu garnizona odlučile su bitke sa interventnim kolonama koje su pokušavale da prodru u Tuzlu iz Brčkog i Doboja. Iz Brčkog je 30. septembra pre podne krenula u nastupanje prema Tuzli 5. lovačka pukovnija. Posle početnog uspeha, njeno nastupanje zaustavile su brigade 16. vojvođanske divizije. 5. lovačka pukovnija nastavila je napad i tokom 1. oktobra. Međutim, naišla je na čvrstu odbranu vojvođanskih brigada. Kako su se istovremeno pojavila tri sremska bataljona na suprotnoj, severnoj strani od Brčkog, koji su nastojali da se prebace preko Save, komandant ove pukovnije ocenio je da se radi o koncentričnom napadu na Brčko, pa je obustavio napad, povukao se u Brčko i organizovao odbranu.

30. septembra iz Doboja je nastupila 3. bojna 4. lovačke pukovnije. Na ovom pravcu su tokom dana uvođeni delovi 369. i 187. nemačke divizije i 4. puka Brandenburg. Nad kombinovanom borbenom grupom komandu je preuzeo pukovnik Fišer, komandant 369. legionarskog puka. Ova borbena grupa zauzela je u toku dana Gračanicu, ali je protivnapadom 15. majevičke brigade potisnuta, pa se povukla iz Gračanice. 1. oktobra borbena grupa Fišer obnovila je nastupanje, ponovo ovladavši Gračanicom. 15. majevička brigada i Majevički NOP odred postepeno su se povlačili pred nastupanjem čeonog dela ove grupe, istovremeno zabacujući delove snaga bočno od komunikacije. Kad su prešli u protivnapad istovremeno i sa fronta i sa boka, naterali su borbenu grupu Fišer na ponovno povlačenje do Doboja i ponovo ovladali Gračanicom.

Pad Tuzle[uredi | uredi kod]

S obzirom da su tako propala nada u stizanje pomoći, moral tuzlanskog garnizona je dalje opao. Tri brigade NOVJ nastavile su napad i tokom noći 1/2. oktobra, napredujući uličnim borbama u gradu. Oko 8 sati 2. oktobra najveći deo grada bio je oslobođen. Domobrani su se masovno predavali, dok su nemački i ustaški delovi pokušavali da se po grupama probiju prema Zvorniku i Brčkom.

Za proboj, formirana je kolona koja je bila ovako uređena: na čelu kolone tenk, za njim najteže borbeno vozilo naoružano mitraljezima, za njim kamioni i druga motorna vozila, i na kraju opet tenk. Sva vozila bila su nakrcana vojnicima. Na početku puta, neprijatelj na severoistočnim visovima pribijen je uz zemlju vatrom tenkova i mitraljeza... Bio je to žestoki silazak u pakao, mašine su urlale, vozila su urlala najvećom mogućom brzinom kroz neprijateljsku vatru, i ko bi pao sa vozila, ostao bi da leži. Proboj je bio uspešan, samo je poslednji tenk ostao.[11]

Padom utvrđenog položaja Gradina, čija je posada davala ogorčen otpor do 12 sati 2. oktobra, okončano je oslobođenje grada Tuzle. Istovremeno, tokom jutra Treća vojvođanska brigada u jednom naletu likvidirala je posadu u Gornjoj Tuzli.

Nemački štab 15. brdskog korpusa nije se mirio sa gubitkom Tuzle, pa su borbe sa grupom Fišer koja je pokušavala proboj iz Doboja nastavljene. Ova borbena grupa nastavila je sistematsko napredovanje dnevnim napadima, dok bi noću utvrđivala dostignute položaje. 7. oktobra ova borbena grupa zauzela je Lukavac i prodrla do periferije Tuzle. Međutim, pošto je garnizon prethodno likvidiran, štab 17. divizije bio je u mogućnosti da koncentriše sve svoje brigade. Protivnapadom 17. divizije 7. oktobra borbena grupa Fišer odbačena je sa prilaza Tuzli, iz Lukavca i Gračanice, pa se povukla u Doboj. Ovim su okončane borbe za Tuzlu.

Razvoj vojne situacije nakon pada Tuzle[uredi | uredi kod]

Operacija JVuO u istočnoj Bosni[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Napad JVuO na Višegrad 1943.

Pad Tuzle koincidirao je sa operacijom snaga JVuO iz Srbije, koje su tokom septembra zauzele neprijateljski stav prema Osovini i 5. oktobra zauzele nemačko-domobranski garnizon Višegrad, a 13. oktobra domobranski garnizon u Rogatici. Ovo je dodatno pogoršalo položaj nemačkih snaga u Bosni. Međutim, uskoro su izbili sukobi između ove grupacije JVuO i snaga NOVJ iz Bosne. Pretrpevši poraz, snage JVuO su obustavile protivosovinske borbe i potražile oslonac na nemačke trupe.[16][17][18]

Potpukovnik Kuhtner (nem. Kuchtner) iz Tuzle, komandant artiljerijskog puka 369. divizije, računajući na pređašnju saradnju, nakon proboja iz napadnute Tuzle povezao se sa četnicima. Međutim, oni su ga zadržali kao zarobljenika. 16. oktobra četnici su ga pustili na slobodu, dobivši u zamenu pešadijsku municiju za borbu protiv partizana.

Razmena potpukovnika Kuhtnera izvedena je prema višem naređenju za pešadijsku municiju za četnike koji su se borili protiv partizana.[19]

Aktivnost NOVJ sa osloncem na Tuzlu[uredi | uredi kod]

Uprkos koncentrisanju veoma krupnih snaga nemačke Druge oklopne armije (14 kompletnih divizija i više samostalnih pukova i bataljona), i brojnih kvislinških snaga, Nemci su se zapadno od Drine i Lima tokom jeseni 1943. nalazili u složenoj situaciji. S obzirom na veliki broj napada na širokom području, nisu bili u stanju da preduzmu sinhrone operacije kojima bi vratili sve izgubljene pozicije odjednom. Bili su prisiljeni da oblasti podele po prioritetima, ostavljajući mnoga žarišta krize za kasniju fazu. Međutim, šira tuzlanska oblast sa važnim privrednim objektima u samoj Tuzli, Lukavcu, Varešu, Kaknju, Ugljeviku, Banovićima i Brezi bila je visoko na listi prioriteta, odmah iza jadranske obale. Stoga su nastojali da na svaki način povećaju pritisak na Tuzlu i ponovo ovladaju ovom oblašću.

Snage NOVJ, iako znatno ojačane i bolje opremljene nakon postignutih uspeha, nisu još uvek bile brojčano i tehnički dorasle iscrpljujućim frontalnim borbama sa nemačko-kvislinškim snagama. Stoga su one, u skladu sa razvijenom ratnom veštinom partizanskog rata, ravnotežu tražile putem ofanzivnih djejstava, napadajući brojne osovinske pozicije na što širem području, u cilju vezivanja osovinskih snaga na obrambene zadatke i preuzimanja inicijative.

Ofanzivne akcije[uredi | uredi kod]

Šesnaesta divizija nakon oslobođenja Tuzle vodila je operacije u oblasti severno od Tuzle, dok su Sedamnaesta i 27. divizija delovale u pravcu Sarajeva i doline reke Bosne. Hronološki, izvršene su sledeće važnije akcije:

Odbrana Tuzle[uredi | uredi kod]

Nakon uspešne odbrane od napada Šesnaeste divizije NOVJ, Brčko je postalo mostobran na južnoj strani Save. Tu su se, nakon okončanja operacije protiv partizana u Sremu i Slavoniji (operacije Herbst I,[20] Arnim[21] i Herbst II[22] 25. septembra-20. oktobra 1943), koncentrisale znatne snage 1. kozačke konjičke, 173. i 187. divizije, i 3. lovačkog zdruga (brigade) NDH. Ove snage preduzele su, šireći mostobran, niz napada sa ciljem prodora prema Tuzli i Bijeljini. Poduhvat Vildzau vođen je od 26. do 29. oktobra, i okončan je uspešnom odbranom Šesnaeste divizije NOVJ, i povlačenjem osovinskih snaga na polazne položaje.[23] Poduhvat Ferkel pokrenut je 3. novembra, nakon koncentrisanja novih pešadijskih i oklopnih delova. Ovaj poduhvat vođen je sa šire osnovice, od Sremske Rače, preko Brčkog do Doboja. Za ovaj pothvat privučeni su i delovi 369. divizije (oko 2.000 ljudi i 8 tenkova), koji su napadali od Doboja prema Tuzli. Uprkos uspešnoj i umešnoj odbrani Šesnaeste divizije NOVJ, naročito na severnom sektoru, nemački delovi uspeli su da izmanevrišu i potisnu delove snaga NOVJ, i 11. novembra se iz pravca Doboja probiju u Tuzlu,[24] čime je okončana četrdesetodnevna sloboda ovog grada.[25] Operacija je okončana 13. novembra, bez potpunog uspeha. Snage NOVJ zadržale su Bijeljinu do sredine marta 1944, a sredinom novembra na Majevici je formirana još jedna, Peta vojvođanska udarna brigada.

Značaj oslobođenja Tuzle[uredi | uredi kod]

Tuzla je konačno zauzeta nakon teške borbe za središnju utvrdu u kojoj se njemački garnizon držao tri dana. Neprijatelj je imao petsto ubijenih i četiri stotine ranjenih i 2.167 zarobljenika u partizanskim rukama, uključujući i više od trideset oficira; i Kosta je također uzeo dvadeset devet artiljerijskih oruđa i veliki plijen korisnih zaliha. Treći korpus je jeo zaplijenjeni šećer mjesecima poslije. To je bila velika pobjeda.[26]

– Basil Davidson

Ovom pobedom snage NOVJ zadobile su veliki ratni plen. Zarobljeno je 2.174 vojnika, podoficira i oficira i jedan general. General NDH Emil Redi, predstavnik komande Drugog zbornog područja iz Slavonskog Broda, koji je bio u inspekciji tuzlanskog garnizona u cilju jačanja odbrane, uhvaćen je u Tuzli 2. oktobra. Prema procenama štabova jedinica NOVJ, ubijeno je i ranjeno 635 osovinskih vojnika i oficira. Zaplenjeno je 1.910 pušaka, 102 puškomitraljeza, 24 mitraljeza, 60 automata, 6 minobacača, 25 artiljerijskih oruđa raznih kalibara, 20 vagona razne municije, 8 radio-stanica, 3.200 vojničkih uniformi i veće količine ratne spreme i namirnica. Iz logora i zatvora u Tuzli oslobođeno je oko 400 zatvorenika, mahom aktivista i pristalica NOP.

Osvajanje ovog regionalnog i privrednog centra imalo je višestruki vojni i politički značaj. U tom periodu nemačka Druga oklopna armija ulagala je velike napore da uspostavi kontrolu nad delovima jadranske obale koje je držala NOVJ. Veća ostrva, Podbiokovlje, Pelješac, Livno, Kupres i Bugojno držala je NOVJ, a tokom septembra i oktobra su usledili između ostalih, napadi NOVJ na Travnik i Tuzlu. Na osnovu toga komandant Jugoistoka zaključio je da se radi o koordinisanom naporu u cilju otvaranja koridora kojim bi Saveznici iz Italije dopremali oružje, opremu i eventualno trupe u dubinu Balkana, u blizinu vitalnih komunikacija.[27]

Bitka je takođe imala veliki značaj za razvoj Narodnooslobodilačkog pokreta u istočnoj Bosni. Ohrabren uspesima NOVJ, veliki deo stanovništva istočne Bosne svih vera i naroda distancirao se od okupacionih vlasti, državne strukture i ideologije NDH, te Mihailovićevih četnika, dok je podrška NOP-u veoma porasla. Oko 4.000 dobrovoljaca stupilo je u NOVJ sa teritorije tuzlanske opštine tokom perioda slobode. 1.052 građanke i građanina ove opštine poginulo je tokom rata u jedinicama NOVJ.[28] Lokalna muslimanska milicija (legija) organizovana po selima, prestala je da ispoljava neprijateljski stav prema NOVJ. U izveštaju Vrhovnom štabu od 16. oktobra, štab Trećeg korpusa naveo je:

Oslobođenjem Tuzle nastala je prekretnica u razvoju događaja u ist. Bosni. Muslimanska legija u svim krajevima stavlja se pod našu komandu. Pristupanjem voćstva HSS iz Tuzle Narodnooslobodilačkom pokretu stvorene su mogućnosti neposredne mobilizacije Hrvata u našu vojsku ... U toku 12 dana stupilo je u brigade 600 Hrvata. Od toga oko 200 radnika. Proces raspadanja četnika u Posavini i na Trebavi i Majevici se nastavlja.[29]

Jedinice Trećeg korpusa popunjene su pristupanjem velikog broja novih boraca, a formirane su i nove jedinice: 17. majevička, 18 hrvatska i 19. birčanska brigada, i Tuzlanski partizanski odred. Ove jedinice ušle su u sastav novoformirane 27. istočnobosanske divizije NOVJ.

Uticaj Prve tuzlanske operacije na držanje stanovništva bio je jednim delom privremen. Nakon pada Tuzle 11. novembra, i nakon nemačkih operacija Kugelblic i Šnešturm u decembru, sa ponovnim uspostavljanjem okupacione vlasti i terora, jedan deo muslimanske milicije po selima ponovo je zauzeo neprijateljski stav prema NOVJ, a takođe se intenziviralo i delovanje lokalnih četnika.

Izvori[uredi | uredi kod]

  1. ↑ 1,0 1,1 Periša Grujić: Šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ, str. 55
  2. ↑ 2,0 2,1 Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, knjiga 1, str. 607
  3. ↑ 3,0 3,1 Franz Schraml: KRIEGSSCHAUPLATZ KROATIEN, Kurt Vowinckel Verlag, Neckargemünd 1962 - Der Verlust von Tuzla, strane 68
  4. ↑ Gligorije Gligo Mandić: 17. ISTOČNOBOSANSKA NOU DIVIZIJA, str. 41-42
  5. ↑ Franz Schraml: KRIEGSSCHAUPLATZ KROATIEN, Kurt Vowinckel Verlag, Neckargemünd 1962 - Der Verlust von Tuzla, strane 70
  6. ↑ Gligorije Gligo Mandić: 17. ISTOČNOBOSANSKA NOU DIVIZIJA, str. 47
  7. ↑ Zbornik NOR-a, tom IV (borbe u BIH), knjiga 16, strana 209
  8. ↑ Periša Grujić: Šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ, strana 37
  9. ↑ 9,0 9,1 Gligorije Gligo Mandić: 17. ISTOČNOBOSANSKA NOU DIVIZIJA, str. 42
  10. ↑ Franz Schraml: KRIEGSSCHAUPLATZ KROATIEN, Kurt Vowinckel Verlag, Neckargemünd 1962 - Der Verlust von Tuzla, strana 68
  11. ↑ 11,0 11,1 Franz Schraml: KRIEGSSCHAUPLATZ KROATIEN, Kurt Vowinckel Verlag, Neckargemünd 1962 - Der Verlust von Tuzla, strana 69
  12. ↑ Cvijetin Mijatović: Četrdeset dana u oslobođenoj Tuzli, u zborniku TUZLA U RADNIČKOM POKRETU I REVOLUCIJI, knjiga treća Univerzal, Tuzla 1987, strana 13
  13. ↑ 13,0 13,1 Gligo Mandić: 17. ISTOČNOBOSANSKA NOU DIVIZIJA, strana 48
  14. ↑ Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom IV, knjiga 18, dokument 178.
  15. ↑ Gligo Mandić: 17. ISTOČNOBOSANSKA NOU DIVIZIJA, strana 50-51
  16. ↑ Procena komandanta Jugoistoka od 1. novembra 1943, Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 3, dokument 156
  17. ↑ Objašnjenje komandanta Jugoistoka od 21. novembra 1943. o sklapanju sporazuma s komandantima četničkih odreda Draže Mihailovića, Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 3, dokument 166
  18. ↑ ČETNIČKO-NJEMAČKI SPORAZUMI O KOLABORACIJI U SRBIJI, Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1979
  19. ↑ Franz Schraml: KRIEGSSCHAUPLATZ KROATIEN, strana 72. nem. Der Austausch von Obstlt. Kuchtner war auf höheren Befehl gegen Lieferung von Infanteriemunition an Cetniks erfolgt, die gegen die Partisanen kämpften.
  20. ↑ Anti-Partisan Operations in Croatia: Operation "Herbst I" (1943-09-25)
  21. ↑ Anti-Partisan Operations in Croatia: Operation "Arnim" (1943-10-14)
  22. ↑ Anti-Partisan Operations in Croatia: Operation "Herbst II" (1943-10-19)
  23. ↑ Anti-Partisan Operations in Croatia: Operation "Wildsau" (1943-10-26)
  24. ↑ Radovan Panić: TREĆA VOJVOĐANSKA NOU BRIGADA, strane 144-151
  25. ↑ Anti-Partisan Operations in Croatia: Operation "Ferkel" (1943-11-03)
  26. ↑ Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "Tuzla was eventually taken after hard fighting for the central citadel in which a German garrison held out for three days. The enemy had five hundred killed and four hundred wounded and 2,167 prisoners in partisan hands, including over thirty officers; and Kosta also took twenty-nine artillery pieces and a great booty of useful stores. Third Corps was eating the sugar they captured for months afterwards. It was a great victory."
  27. ↑ Procena Komandanta Jugoistoka Feldmaršala Vajhsa od 1. novembra 1943., Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 3, dokument br. 156
  28. ↑ SPOMEN-KNjIGA POGINULIH TUZLANSKIH BORACA NOR-a i žrtava fašističkog terora 1941-1945, Tuzla 2008
  29. ↑ Periša Grujić: Šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ, strane 56-57

Literatura[uredi | uredi kod]

Vidi još[uredi | uredi kod]

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Prva_tuzlanska_operacija_NOVJ&oldid=41561742