Proces rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića

Optuženi Dragoljub Mihailović pred Vrhovnim sudom u Beogradu 1946.

Proces rehabilitacije Dragoljuba Draže Mihailovića je sudski proces koji je pokrenut od strane Vojislava Mihailovića, sa zahtevom da se poništi sudska presuda beogradskog procesa iz 1945. godine, kojim je njegov deda Dragoljub Mihailović osuđen kao saradnik okupatora i ratni zločinac. Proces je pokrenut 2006. godine pred Višim sudom u Beogradu, a završen 2015. usvajanjem zahteva i rehabilitacijom Mihailovića.

Pozadina

Pukovnik Dragoljub Mihailović je, po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije u Aprilskom ratu, okupio grupu vojnika i oficira, sa namerom da organizuje oružani otpor okupatoru. Ubrzo su mu se pridružili mnogi oficiri, ali i dobrovoljci, pa je tako nastao njegov oružani pokret na Ravnoj gori. Jugoslovenska vlada u Londonu, proglasila je Mihailovića generalom, vrhovnim zapovednikom Jugoslovenske vojske u otadžbini i Ministrom vojske.

Iako se Mihailović u početku zajedno sa partizanima borio u ustanku u Srbiji protiv Nemaca, on se novembra 1941. godine ponudio Nemcima radi gušenja partizanskog ustanka. Tada je došlo do sukoba dva pokreta koji je kulminirao tokom bitke za Srbiju 1944. godine, kada se Mihailovićeva Jugoslovenska vojska u Otadžbini borila na strani okupatora.

Nakon oslobođenja Jugoslavije od fašističke okupacije, Komunistička partija Jugoslavije dolazi na vlast, i otpočinju suđenja pripadnicima Jugoslovenske vojske u otadžbini koji su se borili na strani okupatora. U posleratnim sudskim procesima, izriču se najstrože mere, a optuženi bivaju proglašeni krivim za dela izdaje i saradnje sa okupatorom. General Mihailović je uhapšen 13. marta 1946. godine. Beogradsko suđenje je počelo 10. juna 1946. godine, a on je osuđen na smrtnu kaznu 15. jula. Egzekucija je izvršena dva dana kasnije na nepoznatoj lokaciji. Decenijama su četnici tretirani kao saradnici okupatora.

Skupština Srbije je krajem decembra 2004. godine usvojila Zakon o izjednačavanju prava partizana i četnika, na predlog SPO-a. Potom je 2006. godine donet Zakon o rehabilitaciji kojima je pokrenut proces rehabilitacije ličnosti koje su sarađivale sa silama Osovine.

Pokretanje procesa

Proces rehabilitacije generala Dragoljuba Draže Mihailovića je 2006. godine, pred Višim sudom u Beogradu, pokrenuo unuk Vojislav Mihailović, želeći da se poništi smrtna presuda njegovom pretku. Zahtev za rehabilitaciju su, 26. februara 2009. godine, podržali Srpska liberalna stranka (predvođena akademikom Kostom Čavoškim), Udruženje pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, Udruženje političkih zatvorenika i žrtava komunističkog režima, i profesorka međunarodnog prava dr Smilja Avramov.

Prvo ročište je održano 26. septembra 2010. godine. Advokat podnosioca zahteva Vojislava Mihailovića, je najpre obrazložio razlog podnošenja presude, a zatim je akademik Kosta Čavoški izjavio da je proces protiv Draže Mihailovića iz 1946. godine bio prvostepeni, a da je presuda bila politički motivisana, zato što okrivljeni nije imao slobodu komunikacije sa svojim pravnim zastupnikom niti pravo žalbe na izrečenu presudu.

Predsedavajući sudskog veća Aleksandar Ivanović je obavestio prisutne da će sudsko veće raspravljati i odlučiti o zahtevu Riste Vukovića, pripadnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, koji je tražio da bude učesnik u postupku. Podnosioci zahteva su se usprotivili, rekavši da zakon o rehabilitaciji ne predviđa dve strane u pustupku.

Hronologija procesa

• 18. jun 2011. - Nakon izjava nekoliko svedoka da je Draža Mihailović streljan na Adi Ciganliji, gde se nekada nalazio zatvor, otpočeto je sa analizom terena. Prilikom iskopavanja na Adi Ciganliji, pronađeno je nekoliko kostiju, za koje se verovalo da pripadaju posmrtnim ostacima Draže Mihailovića.
• 21. jul 2011. - Srpski pokret obnove je organizovao pomen generalu Dražu Mihailoviću na Adi Ciganliji. Vest da su forenzičari istog dana ustanovili da kosti koje su pronađene ranije zapravo nisu ljudske, Srpski pokret obnove je prokomentarisao kao ruganje žrtvama, jer je pored tih kostiju pronađen i par policijskih lisica i lula za duvan, kako stoji u saopštenju.
• 21. mart 2011. - Prvi osnovni sud u Beogradu je objavio oglas, kojim poziva sve koji imaju neku informaciju o smrti generala Draže Mihailovića, da se jave u roku od 30 dana. Pošto nije sačinjen nikakav dokument o egzekuciji Mihailovića 1946. godine, Viši sud nije u stanju da donese odluku bez potvrde o smrti.
• 10. avgust 2011. - Institut za sudsku medicinu je započeo zvaničnu istragu za posmrtnim ostacima generala Mihailovića.
• 26. avgust 2011. - Saošteno je da su istraživači Instituta za sudsku medicinu, na Adi Ciganliji pronašli sedam čaura od metka.
• 27. septembar 2011. - Viši sud u Beogradu potvrdio je da nema dokaza o smrti generala Dragoljuba Draže Mihailovića.
• 25. april 2012. - Centar za socijalni rad je pokrenuo postupak imenovanja staratelja Draži Mihailoviću, kako bi postupak o njegovoj rehabilitaciji pred Višim sudom mogao da se nastavi.
• 11. maj 2012. - Nastavljen je postupak za rehabilitaciju Draže Mihailovića pred Višim sudom u Beogradu. Neki mediji su preneli da bi toga dana mogla biti izrečena presuda, ali je sud to odbacio i rekao da se proces nastavlja.
• 22. jun 2012. - Obržano je novo ročište u Višem sudu, gde je svedočio istoričar Bojan Dimitrijević. On je naveo da su mnoga dokumenta sa suđenja Mihailoviću iz 1946. godine, zapravo falsifikati, i da se iz mnogih dokumenata nemačke vojske može videti da su oni doživljavali Dražu Mihailovića kao lidera pokreta otpora. Iako je sud trebao da sasluša i istoričare Kostu Nikolića i Veselina Đuretića, njihovo svedočenje je odloženo za sledeće ročište. Sudsko veće je saopštilo da je primilo zahtev SUBNOR-a, kojim se traži da na suđenju svedoče Miodrag Zečević i Branko Latas.

Kritike procesa rehabilitacije

Pokušaj rehabilitacije generala Dragoljuba Draže Mihailovića izazvao je brojne reakcije ne samo u Srbiji, već na čitavom prostoru bivše Jugoslavije. Žestoka protivljenja došla su ih BiH, Hrvatske i Crne Gore, dok su reakcije u Srbiji podeljenje.

Podrška procesu rehabilitacije

Na samom početku procesa, podršku rehabilitaciji generala Mihailovića pružili su: Srpska liberalna stranka, Udruženje pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, Udruženje političkih zatvorenika i žrtava komunističkog režima, kao i srpski intelektualci među kojima su profesor Kosta Čavoški i dr Smilja Avramov.

Među onima koji su pružili podršku rehabilitaciji Draže Mihailovića, bio je i istoričar Jovan Pejin. U razgovoru za Hrvatsku radioteleviziju (HRT), 19. marta 2012. godine, Pejin je istakao da Mihailović nije bio zločinac i saradnik okupatora. Tom prilikom je ušao u verbalni sukob sa nekoliko istoričara iz Hrvatske, takođe gostiju u emisiji, koji su tvrdili suprotno. Negirao je tvrdnje hrvatskih istoričara o četničkim zločinama u Dalmaciji, i pozivao se na dokumenta koja svedoče o stravičnim zločinima nad srpskim narodom koje su počinili pripadnici ustaškog pokreta i političko vođstvo Nezavisne Države Hrvatske.

Podršku rehabilitaciji pružile su i organizacije:

1. Dveri srpske - koje su organizovale veliku edukativnu tribinu o ulozi generala Draže Mihailovića u Balkanskim ratovima, Prvom i Drugom svetskom ratu
2. Otačastveni pokret Obraz - čiji su članovi odlazili na proteste podrške.

Protivljenje procesu rehabilitacije

Procesu rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića usprotivila su se mnoga udruženja građana u Srbiji, smatrajući da je pokušaj rehabilitacije Draže Mihailovića „duboko nehuman i nemoralan čin“, podsećajući da je reč o osuđenom ratnom zločincu za zločine protiv čovečnosti počinjene nad Bošnjacima, Hrvatima, ali i nad srpskim narodom. Ovi građani Srbije smatraju da „pokušaj njegove rehabilitacije poništava antifašističku borbu srpskog i svih drugih jugoslovenskih naroda“, čime se Srbija i srpski narod samoisključuju iz fronta evropskih antifašističkih snaga. Među organizacijama koje se protive rehabilitaciji su Žene u crnom, Anarhosindikalistička inicijativa, Savez antifašista Srbije, Antifašistička akcija Novog Sada, SUBNOR, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Komitet pravnika za ljudska prava, Građanske inicijative, Centar za kulturnu dekontaminaciju, Centar za evroatlantske studije, Nezavisno društvo novinara Vojvodine, Beogradski centar za ljudska prava i dr. Ove organizacije su organizovale proteste protiv rehabilitacije Mihailovića ispred zgrade Višeg suda tokom ročišta. Jedan od takvih protesta organizovan je 22. juna 2012. godine.

Pored protivljenja u Srbiji, brojna su protivljenja u regionu procesu rehabilitacije Draže Mihailovića. Nažešća protivljenja došla su iz Bosne i Hrvatske, gde su četnici tokom drugog svetskog rata činili teške zločine. Ministar spoljnih poslova Hrvatske Vesna Pusić, predsednik Vlade Hrvatske Zoran Milanović i predsednik Republike Hrvatske Ivo Josipović oštro osuđuju proces rehabilitacije Draže Mihailovića, navodeći da je on bio ratni zločinac, saradnik okupatora, i da svaki pokušaj njegovog rehabilitovanja predstavlja proces fašizacije Srbije, a Hrvatska demokratska zajednica je zatražila povlačenje hrvatskog ambasadora iz Beograda.

Zamenik predsedavajućeg Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine BiH Denis Bećirović usprotivio se mogućoj rehabilitaciji Draže Mihailovića. On je u otvorenom pismu predsednici Narodne skupštine Srbije Slavici Đukić Dejanović naveo da "četnička ideologija predstavlja direktnu opasnost po nezavisnost, suverenitet i celovitost, pre svega, BiH, Hrvatske i Crne Gore". Prema Bećiroviću, "završetak procesa legalizacije četništva i četničke ideologije u Srbiji nije samo unutrašnja stvar Srbije, nego predstavlja i legalizaciju na 'duge staze' četničkog projekta stvaranja Velike Srbije na račun drugih država u regionu". Brojni intelektualci u Sarajevu su se također oglasili protiv rehabilitacije Draže Mihailovića. Oni su pokušaj rehabilitacije ocenili kao falsifikovanju istorijskih činjenica, ideološku i političku reviziju istorije.

Protiv rehabilitacije Mihailovića oglasio se i Predsjednik Skupštine Crne Gore Ranko Krivokapić ocenjujući proces koji se vodi u Beogradu kao "opasan pokušaj revizije istine o jugoslovenskim ratovima 1990-ih godina". On smatra da su strahoviti zločini počinjeni u Bosni bili "praktična realizacija ciljeva četničkog pokreta", da su etničko čišćenje i genocid nad nesrpskim stanovništvom centralni dio četničkog projekta, te se rehabilitacijom Mihailovića naknadno legitimišu i zlodjela njegovih ideoloških nasljednika u Bosni i Hercegovini. On je izjavio da će crnogorska državna politika odlučno istrajati na putu antifašizma, kao jedne od najsvjetlijih tradicija južnoslovenskih naroda, a "četnički pokret će biti tretiran isključivo kao dio poraženih snaga u slavnoj antifašističkoj borbi".

Protiv rehabilitacije Draže Mihailovića protestovalo se i u Berlinu, ispred ambasade Srbije. Skup je organizovala grupa Solidarnost, u saradnji sa levičarsko-antifašističkom organizacijom Antifa. Okupljeni su osudili vladajuću elitu u Srbiji za „stvaranje klime za rehabilitaciju pro-fašiste i ratnog zločinca Mihailovića“.

Javno mnenje u Srbiji

U emisiji ,,Da možda ne`` na Radio-televiziji Srbije, 22. marta 2012. godine, gosti su bili:

1. Goran Despotović, član Saveza antifašista Srbije
2. Slobodan Homen, državni sekretar Ministarstva pravde
3. Bojan Dimitrijević, istoričar
4. Ivo Goldštajn, istoričar (javio se video linkom iz Zagreba).

Homen je izjavio da general Mihailović nije bio ratni zločinac niti saradnik okupatora, sa čim se složio i istoričar Bojan Dimitrijević koji je to sve argumentovao dokumentima iz Drugog svetskog rata. Sa druge strane, Despotović i Goldštajn su izjavili da je Mihailović bio saradnik okupatora.

Urednici emisije su obavili razgovor sa rukokovdstvima parlamentarnih političkih partija u Srbiji, i zatražili njihovo mišljenje da li Draža Mihailović treba da bude rehabilitovan. Potvrdno su odgovorili samo iz Srpskog pokreta obnove i Srpske radikalne stranke.

Urednici emisije su obavili i mini anketu građana:

• Da li se Draža Mihailović u Drugom svetskom ratu borio protiv okupatora ili je sarađivao sa njim ?

Borio se protiv okupatora	Sarađivao je sa njim	I borio se i sarađivao	Ne znam
31,2%	16,6%	8,8%	43,4%

• Ko je bio veći neprijatelj Draži Mihailoviću i četnicima: nemački okupatori ili partizani ?

Nemački okupatori	Partizani	Podjedjanko i jedni i drugi	Ni jedni ni drugi	Ne znam
26,3%	32,0%	9,0%	1,0%	31,7%

• Da li ste za to da sud rehabilituje generala Dražu Mihailovića ?

Da	Možda	Ne	Ne znam
43,3%	6,1%	15,6%	34,9%

• Da li država treba da pronađe grob Draže Mihailovića ?

Da	Možda	Ne	Ne znam
68,2%	5,2%	8,6%	18,0%

Odluka

14. maja 2015. godine Viši sud u Beogradu usvojio je zahtev za rehabilitaciju i poništio presudu kojom je general Mihailović 15. jula 1946. godine bio osuđen na smrt, a dva dana kasnije streljan. Presuda Vrhovnog suda FNRJ u delu koji se odnosi na Mihailovića proglašena je ništavnom, kao i sve njene pravne posledice. Sud je utvrdio da je sporna presuda doneta u nezakonitom procesu iz političkih i ideoloških razloga. Odluka suda je konačna i ne postoji pravo žalbe.

Vidi još

• Beogradski proces
• Dragoljub Mihailović
• Zločini četnika u Drugom svetskom ratu
• Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu

Vanjske veze

• Ne rehabilitaciji, javna reagovanja