Oružani otpor šestojanuarskoj diktaturi

Oružani otpor diktaturi, proglašenoj 6. januara 1929. godine, pružila je Komunistička partija Jugoslavije.

U prvih nekoliko meseci su ubijeni mnogi komunistički rukovodioci, uključujući sekretara KPJ Đuru Đakovića, sekretara Crvene pomoći Nikolu Hećimovića i nekoliko sekretara SKOJ-a (Mijo Oreški, Janko Mišić, Paja Marganović i drugi).

Nakon nesrazmerno velikog broja žrtava u redovima KPJ, i držanje većine naroda po strani, "oružani ustanak" je krajem 1929. godine obustavljen, ali su sukobi komunista i policije nastavljeni. Pored hapšenja i ubojstava, do 1931. godine je održano preko 150 suđenja na kojima je stotine komunista osuđeno na višegodišnje robije.

Mnogi ocjenjuju da je ovo bilo najteže razdoblje u povijesti Komunističke partije Jugoslavije. Oružani otpor diktaturi je ocenjen kao "kobna avanturistička politika", a kasnije je romantično nazivan "juriš na nebo".

Proglašenje diktature

Višegodišnji period diktature u Kraljevini Jugoslaviji je započeo 6. 1. 1929. godine, kada je kralj Aleksandar I Karađorđević raspustio Narodnu skupštinu, zabranio rad svih političkih stranaka i sindikata, političke skupove, uveo cenzuru, proglasio ideologiju „integralnog jugoslavenstva“ i državi promenio ime u Kraljevina Jugoslavija.

Diktatura kralja Aleksandra Karađorđevića značila je završetak kvaziustavnog stanja u Jugoslaviji. Vojno-monarhijsku diktaturu je, po nalogu kralja Aleksandra, vodio general Petar Živković.

Jedini otpor diktaturi došao je od Komunističke partije Jugoslavije, koja je pozvala narod na oružani ustanak.

Poziv KPJ na oružani otpor

Naslovnica Borbe protiv proglašenja Šestojanuarske diktature.

Neposredno po zavođenu diktature, Centralni komitet KPJ je izdao direktivu komunistima da se oružano suprostave diktaturi u Jugoslaviji:

Jedini izlaz iz ove krize za radničku klasu i seljaštvo jeste oružana borba, građanski rat protiv vladavine hegemonističke srbijanske buržoazije. Nikakve parlamentarne i demokratske kombinacije, nikakve vlade, njihovi izbori i pacifističko očekivanje nisu u mogućnosti da udovolje ma i jednom od osnovnih zahteva radničke klase, seljaštva i ugnjetenih naroda. Za radni narod osim oružane borbe drugog izlaza nema... Protiv generalske vlade, za vladu radnika i seljaka, za samoopredjeljenje sviju naroda Jugoslavije.

– Poziv KPJ na oružani otpor diktaturi iz januara 1929.

Ocenjuje se da ova direktiva nije uzimala dovoljno u obzir "realne odnose u zemlji i procenu moći i uticaja partije u masama". No, sukladno direktivi svog rukovodstva, članovi Partije i SKOJ-a su započeli oružanu borbu.

Sukobi komunista i policije

Policijski snimak ubijenih sekretara SKOJ-a Janka Mišića i Mije Oreškog koji su pali u sukobu sa policijom 27. jula 1929. u Samoboru.

Od početka otpora diktaturi, središte delovanja KPJ bilo je u Zagrebu. Po Zagrebu su redovno distribuirani leci koji su pozivali radništvo na ustanak, na demonstracije protiv vlade i slično. U Zagrebu je pokret otpora diktaturi vodio Đuro Đaković, popularni radnički vođa i jedan od najaktivnijih vođa Komunističke partije.

Prva polovina 1929. godine je obeležena serijom oružanih okršaja između komunista i policije. Malobrojni komunisti su uzalud pokušavali da pokrenu mase na "oružani ustanak" putem izolovanih uličnih borbi. Ova taktika KPJ je izazvala neizbežne odmazde jugoslovenske policije, tokom kojih su ubijene i uhapšene mnoge vođe komunista. Svelo se na to da su naoružani komunisti i policajci sačekivali jedni druge u mračnim uličicama. Štaviše, u tom periodu frakcijski sukobi dodatno su destabilizovali KPJ, radikalizujući revolucionarno levo krilo ka "čišćenju partije od svih oportunističkih otpadnika".

Diktatorska vlada generala Petra Živkovića je posle poziva na oružani otpor krenula svim sredstvima da uništi KPJ. Tokom marta i aprila policija je započela sa sistematskim radom na pronalaženju vođa KPJ u Zagrebu. 25. aprila su ubijeni Đuro Đaković, organizacioni sekretar KPJ, i Nikola Hečimović, sekretar Centralnog odbora Crvene pomoći. U lipnju 1929. godine, generalni sekretar Jovan Mališić, pod ilegalnim imenom — Mrkonjić, obaviještava Kominternu:

»Mobilisane su cjelokupna žandarmerija i policija, mjestimično i vojska. Preko 500 radnika uhapšeno je prije Prvog maja i na sam Prvi maj«.

U to vreme, mnogi od "instruktora" KPJ poslatih iz Moskve su glavom bez obzira napustili Jugoslaviju, uključujući i glavnog među njima, Gorkića.

Obustava oružanog otpora

Shvativši što se događa u zemlji Politbiro je na proširenoj sjednici u svibnju 1929. godine napustio parolu oružanog ustanka, ali je usvojio zaključak »da se revolucionarna situacija sve više zaoštrava« i »da se može pretvoriti u neposredno revolucionarnu«, pa zbog toga »kurs Partije mora biti priprema za oružani ustanak«.

Krajem 1929. godine rukovodstvo KPJ je bilo meta žestoke kritike Kominterne, zbog tendencije razvoja podzemne jugoslovenske partije ka pučizmu, a na štetu radničkog organizovanja. Kominterna je tražila novo rukovodstvo da zaustavi frakcijske sukobe i obnovi organizaciju. Avgusta 1930. godine Antun Mavrak je pozvan u Moskvu i imenovan za organizacionog sekretara KPJ. Kominterna je smenila Mališića sa dužnosti političkog sekretara KPJ, postavivši Filipovića za predsednika Centralne rukovodeće instance.

Jula 1930. godine Kominterna je saopštila da je slogan o "oružanom ustanku" bio potpuno pogrešno shvaćen u Jugoslaviji. Fokus je stavljen na organizaciju ilegalnih sindikata, dok su oni koji zahtevaju trenutni oružani ustanak proglašeni teroristima u partijskoj štampi.

Uprkos svemu, sukobi komunista i policije nastavljeni su i tokom sledeće godine.

Poznati pali komunisti

Vođa komunista Đuro Đaković, jedna od najpoznatijih žrtvi jugoslovenske diktature.

• Đuro Đaković (1886-1929), organizacioni sekretar CK KPJ, ubijen 25. aprila 1929. godine na jugoslovensko-austrijskoj granici
• Nikola Hećimović (1900-1929), sekretar Crvene pomoći, ubijen 25. aprila 1929. godine na jugoslovensko-austrijskoj granici
• Mijo Oreški (1905-1929), politički sekretar CK SKOJ-a, poginuo u borbi s policijom, u Samoboru, 27. jula 1929. godine
• Janko Mišić (1900-1929), organizacioni sekretar CK SKOJ-a, poginuo u borbi s policijom, u Samoboru, 27. jula 1929. godine
• Slavko Oreški (1901-1929), vođa tehnike CK SKOJ-a, poginuo u borbi s policijom, u Samoboru, 27. jula 1929. godine
• Paja Marganović (1904-1929), sekretar CK SKOJ-a, ubijen 30. jula 1929. godine u Zagrebu
• Bracan Bracanović, član CK KPJ i sekretar PK KPJ za Srbiju, ubijen avgusta 1929. godine u Beogradu
• Marko Mašanović (1894-1930), član CK KPJ, ubijen aprila 1930. godine u Crnoj Gori
• Marijan Braun, član PK KPJ za BiH i sekretar MK KPJ za Sarajevo, ubijen jula 1930. godine u Sarajevu
• Pero Popović Aga (1905-1930), organizacioni sekretar CK SKOJ-a, ubijen 14. avgusta 1930. godine u Zagrebu
• Josip Kolumbo (1905-1930), politički sekretar CK SKOJ-a, ubijen 14. avgusta 1930. godine u Zagrebu
• Rista Samardžić (1895-1930), član Politbiroa CK KPJ, ubijen oktobra 1930. godine u Zagrebu
• Zlatko Šnajder (1903-1931), sekreat CK SKOJ-a, ubijen 1931. godine u Zenici
• Josip Debeljak (1902-1931), sekretar CK SKOJ-a, ubijen 15. oktobra 1931. godine u Zagrebu
• Josip Adamič, član MK KPJ za Zagreb i sekretar PK SKOJ-a za Hrvatsku, ubijen 15. oktobra 1931. godine u Zagrebu
• Božo Vidas Vuk (1893-1931), član CK KPJ, ubijen novembra 1931. godine u Zagrebu

Kasnija tumačenja

Đuro Cvijić je optuživao Gorkića kao suodgovornog za "za sve što je počinio s Martinovićem zajedno":

M. Gorkić, glavni čovjek u sadašnjem rukovodstvu, se izvukao od svake odgovornosti za sve što je počinio s Martinovićem zajedno i sada vješto izigrava čovjeka koji ispravlja Martinovićeve sektaške i avanturističke greške.

– Đuro Cvijić

Rodoljub Čolaković u svojim sećanjima govori o Jovanu Mališiću kao glavnom krivcu za "kobnu avanturističku politiku koju je on sa svojim politički nedoraslim drugovima vodio":

Još je nejasno kako je on, pored ljudi koji su bili pozvaniji da vode našu Partiju, postao njen generalni sekretar. Vjerojatno će se moći o tome reći više kad budu dostupni dokumenti Kominteme iz tog perioda. [...] Martinović je bio stasit čovjeik tridesetih godina, lijepih crta lica, tamnosmeđe, grgurave kose i izrazitih plavih očiju, iz kojih je izbijalo nešto samouvjereno i oholo što je neprijatno doimalo već pri prvom susretu. Taj se utisak pojačavao u toku razgovora, jer je Martinović nastupao na razmetljiv i do te mjere nesamokritičan način da je neki pravi razgovor bio nemoguć, ako čovjek nije bio spreman da se svađa s tim prgavim i uobraženim ražalovanim partijskim generalom. Ni jednom riječju on se nije interesovao za prilike u zemlji i Partiji, za mučan proces likvidacije one kobne avanturističke politike koju je on sa svojim politički nedoraslim drugovima vodio, što je Partija skupo i bukvalno krvlju mnogih vjernih svojih kadrova platila. Martinović je bio sav zaokupljen ’nepravdom’ koja mu je bila nanesena time što je uklonjen iz rukovodstva; pričao je opširno o tome, praskao, a kad je govorio o Gorkiću i novom rukovodstvu on je prosto siktao, toliko mu je povrijeđeno samoljublje oduzimalo moć trezvenog rasuđivanja o događajima i ljudima. Kad sam mu u vrlo blagoj formi rekao da bi o svemu tome drukčije govorio kad bi imao prilike da bude u zemlji, da čuje šta o politici KPJ iz 1929/31. govore ozbiljni i odani ljudi, on je srdito odmahnuo rukom i s krajnjim prezirom odgovorio: ’Poznam ja dobro te trule oportuniste’. Uzeo sam da branim ’oportuniste’, pokušavajući da ispričam šta oni danas u zemlji konkretno rade, s kakvim se sve teškoćama bore, ali Martinović me nestrpljivo prekinuo. Nije želio da čuje nikakav argument koji bi ga, možda, prinudio da izmjeni svoj stav uvrijeđena i nepravedno osuđena čovjeka. To je bio tragičan slučaj — od skoro nepoznata mladića u Partiji postao je odjednom njezin generalni sekretar sa neograničenim ovlaštenjima; neiskusan, ambiciozan, mislio je da se sa revolucionarnom frazeologijom i voluntarizmom može nadomijestiti onaj kritički uporan rad u masama i doživio je poitički debakl.

– Rodoljub Čolaković

Josip Broz Tito je, u predavanjima u Političkoj školi u Kumrovcu 1977. godine, dao sledeću ocenu ovih dešavanja:

Odluka o ustanku bila je, istina, nerealna, jer za to nisu postojali uslovi, no treba ukazati i na drugu stranu. [...] Partija je u vrijeme šestojanuarske diktature zaista pokazala svoju revolucionarnu čvrstinu i hrabrost. Komunisti su herojski ’jurišali na nebo’, bili su disciplinirani i bez kolebanja su ušli u borbu protiv diktature. Nastradali su nam najbolji kadrovi. U aprilu je uhapšen i strijeljan Đuro Đaković, organizacioni sekretar Centralnog komiteta, jedan od najsvjetlijih likova naše Partije. S njim je tada ubijen i Nikola Hećimović, sekretar Crvene pomoći. Tih je dana u Zagrebu uhapšen i ubrzo zatim ubijen Pajo Marganović, sekretar CK SKOJ-a. Tokom ljeta to se isto dogodilo i sa Mijom Oreškim i Jankom Mišićem, ubijeni su u jednoj kući u Samoboru. Ubijen je i član Političkog biroa CK KPJ Bracan Bracanović, Crnogorac, koji je došao iz Kominterne, gdje je završio školu, i mnogi drugi...

Vidi još

• Petar Živković
• Šestojanuarska diktatura
• Sedam sekretara SKOJ-a