Nikodim Milaš

Episkop Nikodim
episkop dalmatinsko-istarski
Crkva	Srpska pravoslavna crkva
Ustoličen	16. decembar 1890
Stolovanje završilo	21. decembar 1911
Prethodnik	Stefan (Knežević)
Nasljednik	Danilo (Pantelić)
Redovi
Zaređenje	1873
Osobni detalji
Ime po rođenju	Nikola Milaš
Rođenje	(1845-04-16)16. 4. 1845. Šibenik, Austrijsko Carstvo (danas Hrvatska)
Smrt	20. 3. 1915. (dob: 69) Dubrovnik, Austro-Ugarska (danas Hrvatska)

Nikodim Milaš (Šibenik, 4/16. april 1845 — Dubrovnik, 20. mart 1915) je bio dalmatinski vladika i kanonista.

Životopis

Po rođenju, dobio je ime Nikola. Otac, Trifun i majka Marija, po rođenju Italijanka, koja je pre udaje primila pravoslavnu veru, iz porodice su Milaša koji su se doselili u Dalmaciju iz Duvna.

Nikola Milaš je završio osnovnu školu 1856. godine kod franciskanaca i jezuita (isusovaca), a privatnu nižu gimnaziju kod dominikanaca, slušajući za to vreme veronauku u Bovanovoj srpskoj školi. Budući da niža gimnazija nije imala pravo javnosti, Nikola je morao da ponovo polaže četvrti razred kod jezuita u Dubrovniku. Zahvaljujući urođenoj inteligenciji i briljantnim odgovorima ne samo da je položio četvrti, već mu je priznat i peti razred i odmah je preveden u šesti. Kao stipendista Zelićeve fondacije Nikola je nastavio školovanje u zadarskoj gimnaziji.

Iako nije imao nameru da se posveti svešteničkom pozivu, Nikola Milaš se upisuje u gimnaziju u Zadru, a svoje bogoslovsko obrazovanje završava u Sremskim Karlovcima sa odličnim uspehom. Gimnaziju je završio u Zadru (1863), a bogosloviju u Sremskim Karlovcima (1866). Na bečkom Univerzitetu slušao je filozofiju (1866/67), međutim, ubrzo napušta studije filozofije i odlazi 1867. u Rusiju, te se upisuje u Kijevsku duhovnu akademiju. Milaš je Duhovnu akademiju završio je u dvadeset šestoj godini života i time zaokružio svoje školovanje. Iz Kijeva se vratio kao magistar teologije izradivši magistarski rad o nomokanonu patrijarha Fotija (1871). Za suplenta Bogoslovije u Zadru je postavljen 17. novembra 1871. a 30. juna 1872. godine imenovan je za stalnog profesora.

Austrougarska je 1873. godine izdvojila Dalmatinsku eparhiju iz sastava Karlovačke mitropolije i pripojila je veštačkoj tvorevini Bukovinsko-dalmatinskoj mitropoliji čije sedište nije bilo ni u Bukovini ni u Dalmaciji već u Beču, a episkopi novostvorene mitropolije su se sporazumevali pomoću prevodioca. Tim povodom pojavljuje se Milaševa knjižica Istorijsko kanonični pogled na ustanovljenje nove srpsko-rumunske mitropolije. Ovu knjigu su vrlo dobro primili Srbi iz svih krajeva, između ostalog i zbog smelosti autora.

Zamonašen je na Badnji dan 1873. godine u Zadru, dobivši ime Nikodim, a na Božić je rukopoložen u čin jerođakona. Ubrzo je odlikovan crvenim pojasom i protođakonskim činom, na Božić 1875. godine prima prezviterski čin a 1880. biva proizveden u čin arhimandrita.

Na studijama se zainteresovao za crkvenu istoriju i crkveno pravo (jer se ova nauka, kako sam ističe, podudarila sa realističkim pravcem njegove prirode) čemu će posvetiti, svom ozbiljnošću objektivnog istoričara, najveći deo svoga vremena. Od 1873. (na Badnji dan, u crkvi sv. Ilije u Zadru) narečeni monah Nikodim, potonji episkop dalmatinski i urednik lista Istina (Zadar, 1885-1888) i nosilac visokih odlikovanja i počasnih doktorata univerziteta Rusije, Grčke, Austrougarske i Srbije - posvetiće svoj život nauci i našim narodima koji su se našli pod dominacijom Rimske kurije. Kao znalac italijanskog, grčkog, latinskog, francuskog, ruskog i nemačkog jezika bio je u situaciji da svoje radove (od kojih su brojni prevođeni na žive jezike) proverava upoređujući ih sa sličnima, u oblasti kojima se bavio, kao što je bio u mogućnosti da se, zahvaljujući poznavanju jezika, služi izvornicima, primarnom i sekundarnom naučnom građom.

Od ministra prosvete u Srbiji, Milana Kujunhića, dobija poziv da dođe u Beograd i reorganizuje Bogosloviju, Milašu je ovaj poziv dobro došao da se ukloni iz sredine koja je prema njemu postajala neprijateljski raspoložena. U Beograd je došao krajem novembra 1886. i primio dužnost rektora Bogoslovije, a ubrzo je postao i član Glavnog prosvetnog saveta.

Dolazak Nikodima Milaša u Beograd pada u vreme međusobnih partijskih borbi u Srbiji kojih nije bio pošteđen ni Milaš, iako je tek došao u Beograd. Liberali su širili vesti da je Milaš „došao u Srbiju po uputstvu Austrougarske i rimske propagande da pounijati Srbiju.“ U toj situaciji nisu ga svojski prihvatali ni svi nastavnici Bogoslovije. To se naročito osetilo pošto je saslušana njegova Svetosavska beseda 13. januara 1887. po julijanskom kalendaru, u kojoj je on govorio „o potrebi klasičnog obrazovanja za kandidate bogoslovije“. Milaš je bio prisiljen da napusti Beograd i u julu 1887. godine vratio se na svoju dužnost u Zadar.

U sledeće dve godine Milaš ponovo dobija poziv da dođe u Beograd, sada za profesora kanonskog prava na Velikoj školi, na čemu se odmah zahvalio, a episkop temišvarski Georgije (Branković), potonji patrijarh srpski, nudi mu položaj rektora Karlovačke bogoslovije. Milaš je smatrao da o tome može da odluči tek kada se u Sremskim Karlovcima popuni patrijaršijski presto, koji je smrću patrijarha Germana bio upražnjen. Sve te mogućnosti su u međuvremenu prestale biti aktuelne, jer je Milaš 10. jula 1890. imenovan za dalmatinskog episkopa, a hirotonisan 16. septembra 1890.

Posle smrti mitropolita Srbije, Inokentija, 1905, Nikodimu Milašu je ponuđen položaj mitropolita Srbije. Međutim, on je i ovu ponudu odbio.

Objavljivanje knjige Rukopoloženje kao smetnja braku (1907), i kritike koje su potom usledile iz bogoslovija u Beogradu i Sremskim Karlovcima (Stevana Veselinovića iz Beograda i Jovana Vučkovića iz Sremskih Karlovaca), poslužiće dalmatinskoj vladi da se oslobodi Nikodima Milaša. Akciji protiv episkopa Nikodima pridružili su se i neki intelektualci, svetovnjaci, monasi i sveštenici. U isto vreme su neke crkvene opštine tražile da se episkop Nikodim svrgne. Episkop Nikodim je 21. decembra 1911. godine podneo caru „ostavku na zadarsku eparhiju“, a ona mu je uvažena 19. januara 1912. godine.

Vest o Milaševom penzionisanju primljena je u celom pravoslavnom svetu sa žalošću i protestom, a posebno u Rusiji u kojoj je Milaš uživao veliki ugled. Posle penzionisanja Kijevska duhovna akademija proglasila ga je 2. marta 1912. godine svojim počasnim članom, a to je učinilo i Slovensko dobrotvorno društvo u Petrogradu 5. maja iste godine.

Episkop Nikodim Milaš je umro na Veliki petak, 2. aprila 1915. godine u Dubrovniku i sahranjen u privatnoj grobnici. Njegovi posmrtni ostaci preneti su 4. oktobra 1930. godine u Šibenik i sledećeg dana sahranjeni u posebnoj kapeli kraj Uspenskog hrama.

Episkop Nikodim Milaš: Uspomene iz prvih godina srpskog političkog života na primorju, Zadar 1903

Misionarski i naučni rad

Glavni naučni rad Episkopa Nikodima (Milaša) bio je kanoničkog sadržaja. Važio je za jednog od najboljih kanonista svoga vremena. Na nauci je počeo da radi 1872. Mnogi njegovi članci i rasprave razasuti su po brojnim stručnim i naučnim časopisima.

Još za vreme školovanja u zadarskoj Gimnaziji Milaš se suočio sa buđenjem narodne slovenske svesti u Dalmaciji: Jer su se u dalmatinskom saboru organizovale dve stranke: italijanska i slovenska. Zbog svog slovenskog opredeljenja Milaš je i sam, u tri navrata, bio kažnjavan. Od 1885. zalagao se (i posle audijencije, 1896, kod cara, u Beču, i uspeo) da se u Gimnaziji u Zadru nastava izvodi na srpsko-hrvatskom jeziku.

Već tada je jasno razlučio da je italijanski uticaj veoma veliki kod dalmatinskih Hrvata koji su poricali Srbima u Dalmaciji njihovu nacionalnu individualnost, što ga je i navelo da 1876. i 1877. godine napiše nekoliko političkih članaka. Sve je to doprinelo da se Milaš nađe u žiži ondašnjeg političkog pragmatizma, što mu je donelo mnogo neprijatnosti. U političkim spletkama, koje će uslediti i koje nisu razlikovale vrlinu ljubavi od poroka mržnje, udruženo su dejstvovale sile latinskog sveštenstva, austrougarske politike i pripadnika srpske nacionalnosti (koji su hteli da iskoriste prijateljstvo sa hrvatskim političkim vođama) - prozivajući Milaša za prevođenje Srba u katoličku veru, za osnivanje crkveno-srpske stranke, za odmetnika od sopstvene vere, za rusofila, za privrženika unije sa Rimom, za bečkog agenta, za nacionalistu (jer je, koristeći odluku od 31. maja 1901. godine, na njegovoj episkopiji sva pošta adresirana ćirilicom, čija je upotreba u Dalmaciji dobila pravo ravnopravnosti), za isprazno pisanje kojim zaluđuje svet, te za tuđinca otačestvene crkve.

Budno je pratio događaje u celom pravoslavnom svetu i dopisivao se sa najboljim crkvenim pravnicima Istoka i Zapada, kao i sa vodećim pravoslavnim teolozima. Tako, kada je video šta se u Bosni događa sa mitropolitom dabrobosanskim Savom (Kosanovićem), koga kao borca za pravoslavlje nisu uzele u zaštitu nadležne crkvene vlasti, Milaš piše raspravu Kanonsko načelo pravoslavne crkve pri razređivanju crkvenih oblasti. U ovoj raspravi Milaš je zastupao gledište da srpske eparhije u Bosni i Hercegovini treba da se spoje sa Karlovačkom mitropolijom. Međutim, Austrougarska nije to želela, zato je i stvorila veštačku tvorevinu spajajući dve srpske sa jednom rumunskom eparhijom u bukovinsko-dalmatinsku mitropoliju sa sedištem u Beču, u kome nije bilo sedište ni jednog od trojice arhijereja ove mitropolije.

Po povratku u Zadar sa kratkog službovanja u Beogradu, episkop Nikodim se posvećuje naučnom radu i objavljuje knjige Propaganda i knjigu za koju se sa sigurnošću može reći da je njegovo životno delo, Crkveno pravo. Ono je prevedeno na više jezika i danas se koristi u svim pravoslavnim crkvama.

Episkop Nikodim je bio izazvan papskom enciklikom 1894. godine, kojom su pravoslavni pozvani da se sjedine sa rimskom crkvom. U isto vreme došlo je do posete križevačkog unijatskog biskupa Julija Drohobeckog (1891-1920) Dalmaciji. Milaš je svojom uskršnjom poslanicom sveštenstvu i narodu 1896. skrenuo pažnju na značaj pravoslavne vere i na opasnost koja im preti od rimokatolika i unijata. Ovi najnoviji događaji su ga pobudili da se pune četiri godine posveti proučaanju sudbe pravoslavne vjere i crkve u Dalmaciji od najstarijih vremena... Rezultatom ovoga bila je moja mila i najmilija knjiga Pravoslavna Dalmacija, 1901. godine.

Episkop Nikodim Milaš se sav posvetio svojoj eparhiji. Revnosno ju je obilazio, sveštenstvu i pastvi slao poslanice, ustrojio eparhijsku skupštinu i pokrenuo akciju za podizanje srpskog pravoslavnog hrama u Splitu. Glavna smetnja, kaže Episkop Nikodim, bilo je dalmatinsko Namjesništvo. Ono je u ovome stajalo pod uplivom rimokatoličkog episkopa i sveštenstva spljetskog, koji su upotrebljavali sva moguća, većinom tajna sredstva, da pravoslavni u Splitu ne dobiju nikada svoju crkvu. Crkava nikada i nije podignuta.

Financijska afera i samoubistvo Dositeja Jovića

Bude Budisavljević je u svojoj memoarskoj knjizi (str. 215), koju je objavio Željko Karaula, o Nikodimu Milašu napisao: „... i u Zadru sam kao i obično potražio vladiku moje crkve Dr-a Milaša. Teško žalim i danas me boli što je s njime poslije bilo, a i s bokeljskim mu drugom, koji je sam skončao i skončati morao ne bez nekrivnje starijeg zadarskog mu druga.“ Objašnjenje ovog zapažanja je u tome da je Dositej Jović pronevjerio veliku sumu novca zbog čega se kasnije i ubio.

Kritika političkog stanja u Srbiji

Zbog političkih previranja liberala i naprednjaka u Srbiji rado je napustio taj "osinjak" uz konstataciju: "Čim je svršila školska godina, odmah ostavim Biograd, zavjetovavši se, da nikada više neću prijeći granicu Srbije i stupiti nogom u onu kraljevinu. Bog joj dao svaku sreću, ali daleko od mene! U Srbiji je bio oklevetan da je došao da ih pounijati, a to mu je prigovorila i kraljica Natalija Obrenović koja je i sama kasnije postala katolkinja.

Odnos prema Dubrovačkim Srbima katolicima

"Za srpske dalmatinske stvari, isto i za javne crkvene poslove, postao je, poslije Bjelanovičeve smrti, mjerodavan „Dubrovnik" list koji su izdavali takozvani "Srbi katolici", a uređivački odbor sastavljali su Dubrovčani, rimokatolici, koji već kao Dubrovčani prezirali su i mrzili "vlašku vjeru", kako oni nazivahu i još nazivaju pravoslavnu vjeru. Pa kao što su se vandalmatinski liberalni srpski listovi vladali prije govoreći dalmatinskim uopće stvarima prema onome, kako je Bjelanovićev "Srpski Glas" pisao, tako poslije Bjelanovićeve smrti oni listovi govorili su o tim stvarima prema onome, kako je od toga doba počeo pisati "Duborvnik". A simpatičan im je bio ovaj list, jer su mislili da će njegov program prihvatiti svi liberalni Hrvati te pretvoriše se i oni u "Srbe katolike" ; a nijesu znali, da sve to „katoličko Srpstvo” sastavljaju desetak ako ne i manje, ambicioznih pismenih Dubrovčana, koji su uza se imali možda još stotinak nepismenih ili polupismenih Dubrovčana, koje su oni ovako ili onako novčano pomagali, a za koje ambiciozne pismene Dubrovčane „katoličko Srpstvo” nije drugo bilo, kao što nije ni danas, nego pusta reklama."

Odnos prema pravoslavnim Srbima sjeverne Dalmacije

"Odahnuo sam, kad sam vidio da nijesam više dalmatinski vladika, i da nemam više posla sa onakvim beskarakternim svijetom, kakvi su u većini pravoslavni sjeverodalmatinski Srbi. Za njih je bio Milaš 1881. stub pravoslavlja i branilac crkve i naroda na Primorju; 1886. bio im je odmetnik od pravoslavne crkve i srpske narodnosti, 1901. opet ponos dalmatinske crkve, a 1911. prosti defraudant! A da sam ostao episkop, Bog zna, kakva bi se nova evolucija javila u mozgovima onih ljudi!"

Reakcije na njegovo povlačenje sa vladičanske službe

List „Naše Jedinstvo” u svom 50. broju od 23. aprila 1912. godine je između ostaloga objavio: "Ali Milaš nije običan episkop, a u Srba kao i u Hrvata obaramo one čija imena znače, i koliko su zaslužniji, toliko smo prema njima bezobzirniji. U drugim narodima je obratno. Ovo je jedna od najtežih bolesti, od kojih boluje i hrvatsko i srpsko pleme." Lazar Tomanović mu je u pismu od 4.2.1912. između ostaloga napisao: "Tvoju dostojanstvenu odluku i držanje ja potpuno odobravam, jer ti nijesi ni smio drukčije postupiti... premda se strašim od posljedica u crkvi dalmatinskoj, koja je za vrijeme blaženopočivšeg vladike Stevana pa dok si joj ti bio na čelu, u cijelom razdrobljenom srpskom narodu prvenstvovala u svakom pogledu.”

Važnija dela

• Istorijsko-kanonički pregled na ustanovljenje srpsko-rumunske mitropolije (1873),
• Dostojanstvo u pravoslavnoj crkvi (1879),
• Codex canonum ecclesiae africane (1881),
• Krmčija Savinska (1884),
• Zbornik pravila koja su primljena pravoslavnom crkvom (I 1884, II 1886),
• Das Synodal-Statut der orth. Oriental Metropolie der Bukowina i Dalmatien mit Erläuterungen (1885),
• Pravoslavno Crkveno Pravo (1. izd. 1890, 2. poprav. izd. 1902. Na ruski prevedeno 1879, na nemački iste, 1879. godine, a na bugarski 1903),
• Pravila (Kanones) pravoslavne crkve s tumačenjima (I 1895, II 1896),
• Pravoslavno kaluđerstvo (1902),
• Istočno crkveno pitanje i zadaća Austrije u rješenju toga pitanja (1899. Nemački prevod 1900, kao i rumunski),
• Propaganda, njezin postanak i današnja uredba (1889. Ruski prevod 1889, a bugarski 1901).
• Documenta spectantia historiam orthodoxae dioeceseos Dalmatiae et Istriae a XV usque ad XIX saeculum (I, 1899),
• Pravoslavna Dalmacija, istorijski pregled (1901)
• Unijatska Napast, (1905)

Spoljašnje veze

Nikodim Milaš na Wikimedijinoj ostavi

• Biografija na sajtu SANU
• Sabrana dela Episkopa dalmatinsko-istarskog Nikodima (Milaša) (tekst u listu „Pravoslavlje“, br. 917, 1. jun 2005.)
• O sedmom tomu sabranih dela Nikodima Milaša („Pravoslavlje“, br. 928, 15. novembar 2005.)

Prethodnik: Stefan (Knežević)

episkop dalmatinsko-istarski 1890 — 1911.

Nasljednik: Dimitrije (Branković)