Kordun u Narodnooslobodilačkoj borbi

Borci kordunaških jedinica prelaze reku Mrežnicu, u leto 1943.

Spomenik NOB-u na Petrovoj gori

Kordun je aprila 1941. godine postao deo „Nezavisne Države Hrvatske“. Teror koji su ustaše vršile nad srpskim stanovništvom uzrokovao je masovan odaziv stanovnika u redove Narodnooslobodilačkog pokreta. Stanovništvo i borci Korduna pretrpeli su nekoliko okupatorsko-kvislinških ofanziva, ali NOP nikad nije bio slomljen. Kordun je oslobođen početkom maja 1945. godine, u tzv. Karlovačkoj operaciji.

Kordun je za vreme rata bio važno žarište oružane borbe u Hrvatskoj. U njemu je duže vremena boravio Centralni komitet KP Hrvatske i Glavni štab NOV i PO Hrvatske, koji je tu i formiran. Na Kordunu je za vreme rata stalno postojala slobodna teritorija.

Pripreme i početak oružanog ustanka

Fašističkom okupacijom Jugoslavije, Okružni komitet KPH za Karlovac bio je u stanju spremnosti za početak oružanog ustanka. Pošto su ustaše počele da provode teror nad srpskim stanovništvom početkom maja 1941. godine, već sredinom juna počele su da se formiraju prve udarne grupe od članova KPJ i SKOJ-a.

Na partijskom savetovanju u šumi Abez kod Vrginmosta 19. jula 1941, u prisustvu sekretara Centralnog komiteta KPH Rade Končara, članova OK KPH za Karlovac i delegata Kotarskih komiteta Vojnić, Vrginmost i Glina, u duhu odluka Centralnog komiteta KPJ donesena je odluka za početak ustanka.

Posle nekoliko manjih akcija, krajem jula izbio je masovan ustanak na Petrovoj gori, Kirinu, Primišlju i drugim mestima. Ustanici su krajem jula i početkom avgusta odbijali napade ustaša na oslobođenu teritoriju. Angažujući jače snage, 3. avgusta posle višednevnih borbi ustaše i domobrani ovladali su delom slobodne teritorije Korduna. Uskoro zatim uz pomoć Okružnog komiteta KPH za Karlovac i pristigle grupe Španskih boraca na Kordun, pružena je pomoć u organizovanju i daljem razvoju ustanka. Tako je već sredinom septembra bilo 28 partizanskih odreda Korduna sa oko 690 boraca.

Organizovanje NOP-a i akcije protiv okupatora

Odlukom OK KPH za Karlovac od 18. avgusta, formirano je jedinstveno vojno rukovodstvo za Kordun i Baniju, čije su jedinice bile podeljene u šest rejona. Da bi se i dalje uspešno razvijala i jačala oružana borba, na Petrovoj gori održana je 19. i 20. septembra Deveta konferencija rukovodilaca NOP Korduna i Banije, na kojoj je među ostalim donesena odluka o jedinstvenoj komandi nad partizanskim odredima i o obedinjavanju njihovih dejstava. Ova konferencija pridonela je učvršćivanju partizanskih jedinica i jačanju NOP-a u ovim krajevima.

Na osnovu odluka Savetovanja u Stolicama, reorganizovane su partizanske jedinice na Kordunu, a 6. oktobra formiran je Kordunaški partizanski odred od četiri bataljona, koji su dejstvovali na pojedinim delovima Korduna. Do decembra, njegove jedinice izvele su niz uspešnih akcija. Izvršile su napad na Bović, Perjasicu, Skakavac, Johovo, organizovane su zasede kod Petkovca, Prisjeke i Biljega. Grupa partizana izvršila je upad u Karlovac. Takođe je odbijen niz ispada ustaša iz Vojnića, Vrginmosta i Slunja, a izvršene su i brojne diverzije.

Od oktobra do decembra 1941. godine, jedinice Kordunaškog partizanskog odreda su imale niz uspešnih borbi protiv Italijana. Tako su u oktobru odbile tri napada Italijana na Petrovu goru, a početkom decembra i njihov najveći napad od Karlovca i Vojnića na oslobođenu teritoriju Korduna. Od decembra na severnom delu Korduna usledio je napad jakih ustaških i domobranskih snaga pred kojima se deo odreda sa 15.000 izbeglica povukao na Petrovu goru. Za vreme ovih borbi koje su trajale do druge polovice januara 1942. godine, ustaše su popalile oko 2.000 kuća i pobile nekoliko stotina stanovnika.

I pored ovih neprijateljskih napada, jedinice Kordunaškog partizanskog odreda od sredine oktobra do druge polovice januara uništile su neprijateljske posade u Utinji, Vojišnici, Primišlju, Krnjaku i ostalim mestima. Među najznačajnije uspehe spadalo je oslobođenje Vojnića 12. januara, kada je zarobljeno 450 domobrana.

Slobodna teritorija

Jedan od dečijih domova na Kordunu.

Krajem januara 1942. godine, na Kordunu je bilo 2,450 partizana i još 5,100 naoružanih. Na slobodnoj teritoriji se do tada razvijao intenzivan politički život. Od kraja septembra stvoreni su prvi seoski, od decembra opštinski i kotarski Narodnooslobodilački odbori, a u januaru 1942. formiran je odbor Narodnooslobodilačkog fronta za Kordun, koji je oduhvatao četiri kotara. Tada su održani i prvi omladinski i drugi masovni zborovi, u Vojniću, Širokoj Rijeci, Krnjaku i ostalim mestima, a s radom je bio otpočeo i prvi partijski kurs u Grabovcu. Na Petrovoj gori organizovana je partizanska bolnica.

Do kraja februara 1942. godine, kordunaške partizanske jedinice oslobodile su niz mesta, pa je potkraj februara veći deo Korduna bio oslobođen. Početkom februara formirani su Prvi i Drugi kordunaški partizanski odred i štab grupe odreda. Kordunaški partizani naneli su teške udarce Italijanima na jugoistočnom delu Korduna prisilivši ih da napuste Veliku Kladušu, čime se slobodna teritorija Korduna proširila na ovaj deo Cazinske krajine. U ovom mestu održana je, 12. marta 1942., okružna partijska konferencija u prisustvu 53 delegata.

Neprijateljska ofanziva

Zbog jačanja ustanka na Kordunu, Utinjski zdrug od sedam bataljona ustaša, domobrana i žandara sa severa i istoka napao je 19. marta slobodnu teritoriju i posle petnaestodnevnih borbi zauzeo Vojnić i Veliku Kladušu. Sredinom maja, ustaše su produžile napad na Petrovu goru i okružile oko 700 boraca iz Prvog i Drugog kordunaškog NOP odreda, sa kojima je bilo 8-10,000 izbeglica iz okolnih sela. Posle prvoga neuspelog pokušaja da se probiju 12. na 13. maj, neprijateljski obruč bio je još više stegnut. Međutim, 14. maja izvršen je proboj iz trostrukog obruča kada se sa jedinicama probio i deo izbeglica. Oko 1,800 ljudi ustaše su pohvatale i odvele u koncentracione logore, spalivši i opljačkavši većinu sela na području Petrove gore.

Nove akcije protiv okupatora

U drugoj polovici 1942. godine, od kordunašklih jedinica i novih boraca formirane su prve brigade na Kordunu. Tako je 20. avgusta formirana Četvrta brigada Hrvatske, 15. septembra Peta brigada Hrvatske i komanda područja sa tri bataljona, kasnije preimenovana u Kordunaški partizanski odred. Od ove dve brigade formirana je 22. novembra Osma kordunaška divizija NOVJ.

Kod Poloja su Druga lička brigada i deo Četvrte kordunaške brigade 17. oktobra razbili italijanski konjički puk „Alesandrija“ i 81. bataljon crnokošuljaša. Istog meseca ove dve brigade su vodile borbu za Tušilović gde je zarobljeno 427 domobrana, ustaša i žandara. Novembra 1942., Četvrta brigada učestvovala je u Bihaćkoj operaciji, dok je Peta brigada dejstvovala na Baniji. U ovo vreme na Kordunu je postojao veliki broj NOO-a i seoskih odbora AFŽ, a izlazili su listovi „Naša borba“, „Glas Korduna“, „Riječ žene“ i „Naš borac“.

Četvrta neprijateljska ofanziva

Januara 1943. godine Kordun je bio zahvaćen Četvrtom neprijateljskom ofanzivom. Tom prilikom narod je napustio sela i povlačio se s vojskom. Posle upornih borbi Pete i Petnaeste brigade sa delovima Sedme SS „Princ Eugen“ divizije na pravcu Slunj-Bihać-Donji Lapac, Osma divizija NOVJ je do kraja maja dejstvovala u Lici gde je učestvovala u oslobođanju doline Gacke i u napadu na Gospić. Za to vreme na Kordunu je ostao Kordunaški partizanski odred, vodeći borbe protiv ustaša. Nešto kasnije, Glavni štab Hrvatske formirao je Unsku operativnu grupu, u koju su ušla tri bataljona Kordunaškog odreda. Ova grupa je u maju i junu oslobodila severozapadni deo Cazinske krajine i znatne delove Korduna.

Po dolasku iz Like, Osma divizija oslobodila je Cetingrad i Slunj u napala Veliku Kladušu. Ali jake nemačke i domobranske snage ponovo su zaposele tek oslobođena mesta na jugoistočnom delu Korduna. Kada je početkom avgusta neprijatelj bio prinuđen da napusti ova mesta, jedinice Osme divizije napadale su ga i u povlačenju. Tako je njena Treća brigada 10. i 11. avgusta kod Kladuše nanela domobranima teške gubitke, a sredinom avgusta oslobodila Topusko.

Operacija Panter i oslobođenje

Proslava prvog maja u Slunju 1944.

U prvoj polovici decembra 1943. godine, Nemci su na Kordunu i Baniji izveli Operaciju Panter, u kojoj su angažovali jake snage. I pored prodora neprijateljskih snaga i u borbi s njima, Osma divizija je i dalje jačala i u februaru 1944. godine imala je 5,200 boraca. Borbe sa Nemcima i ustašama povremeno su se obnavljale u prvoj polovici 1944., naročito u maju kada su nemačke i ustaške snage ponovno prodrle na slobodnu teritoriju. Posle višednevnih borbi, krajem maja neprijatelj je bio prinuđen da se povuče u svoje garnizone.

U drugoj polovici godine, Osma divizija je prenela svoja dejstva u Pokuplje, Žumberak, duž pruge Karlovac-Ogulin, Baniju, u Cazinsku krajinu i severoistočne delove Like. Ona je uspešno branila slobodnu teritoriju odbijajući napade neprijateljskih snaga sa linije Karlovac-Ogulin-Plaški i Bihać-Dvor.

Uporedo sa vojničkim uspesima postignuti su i značajni rezultati u organizovanju pozadine. Na Kordunu je delovao Okružni NOO, šest kotarskih, 30 opštinskih i 250 seoskih NOO-a, radila 61 škola, 80 radionica, podignuto 6.000 privremenih stanova u popaljenim i razorenim područjima. 8. i 9. maja 1944. godine, u Topuskom je održano Treće zasedanje ZAVNOH-a.

Oslobođenjem Karlovca početkom maja 1945. godine, bio je definitivno oslobođen sav Kordun. U završnim operacijama za konačno oslobođenje Jugoslavije, Osma divizija je učestvovala u oslobađanju Bihaća i Notranjske.

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga peta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1962. godina.

Vidi još

• Operacija Petrova gora
• Kordunaško-banijska operacija
• Na Kordunu grob do groba
• Osma kordunaška divizija NOVJ
• Partizanska bolnica na Petrovoj gori
• Petrova gora u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Stradanje stanovnika sela Prkos