Historija Jeruzalema

Izvor: Wikipedija
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu

Grad Jeruzalem, koji je trajno naseljen od 4. milenijuma pne. ima jednu od najdužih historija na svijetu, a s obzirom na snažan uticaj u blizini stvorenih civilizacija Drevnog Bliskog Istoka i Egipta, i jednu od najbogatijih. Jeruzalem se tokom svog postojanja nametnuo kao jedan od svetih gradova tri velike abrahamske religije - judaizma, kršćanstva i islama - što razmatranje njegove historije često stavlja u širi historijski kontekst, pogotovo vezan uz njihove međusobne sukobe. To je aktualnim postalo i u 20. vijeku, gdje se historija Jeruzalema promatra i kroz prizmu izraelsko-palestinskog sukoba.

Antički i jevrejski period[uredi | uredi kod]

Arheološki nalazi navode dokaze o naseljenosti ovog područja još u bakarnom dobu, oko 4.000 godine pne [1][2]; sa dokazima o trajnim naseljima iz perioda ranog bronzanog doba 3.000-2.800 godine pne [3][4].

Davidova kula

Execration Texts (eng. execration-gnušanje, proklinjanje), poznati i kao Zabranjena lista (eng. Proscription Lists) (iz XIX vijeka pne.), koji pominju grad po imenu Roshlamem ili Rosh-ramen [3], kao i "Amarna" pisma ili "Amarna" tablice (eng. Amarna letters, Amarna tablets) (iz XIV vijeka pne.) su vjerovatno najstarija pisana svjedočanstva o gradu [5]. Neki arheolozi, uključujući Kathleen Kenyon, vjeruju da je Jerusalem [6] kao grad osnovan od strane zapadnosemitskog naroda koji su gradili naselja još oko 2.600 godine pne. U skladu sa jevrejskim predanjima Jerusalem su osnovali Sam i "Eber", Ibrahimovi (Abrahaamovi) potomci. Prvo pominjanje u Bibliji navodi da je Jerusalem bio pod vlašću Melchizedeka (po sufijskoj tradiciji njegovo ime je al-Khidr) Ibrahimovog saveznika. Nešto kasnije grad se nalazio na teritoriji plemena Benjamin (jednog od dvanaest izraelskih plemena), ali još uvijek pod vlašću Jebuzita (kanaanskog plemena), sve dok ga Davuda (Davida) nije načinio glavnim gradom ujedinjenog Izraelskog kraljevstva (oko 1.000 godine pne.) [7][8] (zanimljivo je da prema ranijim arheološkim iskopavanjima nisu pronađeni tragovi nasilnog osvajanja grada). Skora iskopavanja velikih kamenih struktura su protumačena od strane pojedinih arheologa kao potvrda navoda iz svetih knjiga.

Period hrama[uredi | uredi kod]

Prema hebrejskim zapisima, kralj David je vladao do 970 godine pne. Naslijedio ga je njegov sin Solomon[9] koji je izgradio hram na brdu Moriah. Solomonov hram (kasnije poznat kao Prvi hram) igrao je ključnu ulogu u jevrejskoj historiji kao mjesto gdje je bio pohranjen Kovčeg Saveza [10]. Preko 450 godina, sve do babilonskih osvajanja 587. godine pne, Jerusalem je bio politički glavni grad prvo ujedinjenog Kraljevstva Izraela a zatim Judejskog kraljevstva, dok je hram bio religiozni centar Izraelćana [11]. Ovaj period je u historiji poznat kao doba Prvog hrama [12]. Poslije Solomonove smrti (oko 930. godine pne.) deset sjevernih plemena su se odvojili od Kraljevstva Izraela. Pod vodstvom Kuće Davida i Solomona Jerusalem je ostao glavni grad Judejskog kraljevstva.

Nakon što su Asirci osvojili Kraljevstvo Izrael 722. godine pne, Jerusalem je bio preplavljen izbjeglicama iz sjevernog kraljevstva. Period Prvog hrama se završio oko 586. godine pne, nakon što su Babilonci zauzeli Izrael i Jerusalem, te uništili Hram. Godine 538. pne, nakon pedeset godina babilonske okupacije, perzijski kralj Kir Veliki pozvao je Jevreje da se vrate u Judeju i obnove Jerusalem i Hram. Izgradnja Drugog hrama je završena 516. godine pne, tokom vladavine Darija Velikog, sedamdeset godina nakon uništenja Prvog hrama [13][14]. Tim je Jerusalem povratio svoju ulogu glavnog grada Judeje i centra judaizma. Nakon što je Makedonski vladar Aleksandar Veliki osvojio Perziju, Jerusalem i Judeja su potpali pod makedonsku kontrolu, tačnije pod kontrolu dinastije Ptolemeja sa Ptolemejom I. Godine 198. pne. Ptolomej V je izgubio Judeju i nad njom su prevlast uspostavili Seleukidi sa Antiohom III na čelu. Seleukii su pokušali da reorganizuju Jerusalem kao helenistički polis, a tim nastojanjima je došao kraj 168. godine pne. sa Makabejskim ustankom vođenim od strane Matatije, velikog svećenika, i njegovih pet sinova. Potom je uspostavljeno Hasmonej Kraljevstvo (152. godine pne.) sa glavnim gradom Jerusalemom [15].

Rimski period[uredi | uredi kod]

Kako je Rim postajao snažniji postavio je Heroda za marionetskog kralja. Herod Veliki, kako je bio nazivan, dao je sebi zadatak razvoja i uljepšavanja grada. Gradio je palate, kule i zidove, a i proširio je Hram. Za vrijeme Herodove vladavine površina koju je Hram zauzimao se udvostručila [9][16][17]. U 6. godini nove ere (u daljem tekstu ne.) Jerusalem i okolina su došli pod direktnu vlast Rima kao Provincija Iudaea [18] a Harodovi nasljednici su ostali kraljevi Judeje do 96 godine ne. Rimska vlast nad Jerusalemom i okolinom bola je uzdrmana Prvim Jevrejsko-Rimskim ratom, koji je doveo i do uništenja Hrama 70. godine ne. Grad je još jednom imao funkciju glavnog grada tokom trogodišnje bune poznate kao Bar Kohbin ustanak, započet 132. godine ne. Rimljani su ugušili i taj ustanak 135. godine ne. Car Hadrijan je potom romanizovao grad, preimenovavši ga u Aelia Capitolina [19], i zabranio Jevrejima ulazak. Također je preimenovao Iudaea provinciju nakon pokušaja Filistinaca da ponovo judaiziraju zemlju [20][21]. Zabrana ulaska Jevrejima u grad je trajala sve do 4. vijeka.

U pet vijekova poslije Bar Kokhba ustanka grad je mijenjao ime, prvo pod Rimljanima potom pod Bizantijom. Tokom četvrtog vijeka, rimski imperator Konstantin Veliki izgradio je određeni broj kršćanskih građevina poput Bazilike Svetoga groba. Jerusalem je dostigao maksimum populacije na kraju perioda Drugog hrama: grad je ležao na 2 km² i brojao 200.000 stanovnika [16][20]. Nakon Konstantina velikog pa sve do 7 vijeka Jevreji su bili istjerani iz Jerusalema [22].

Bizantski i perzijski period[uredi | uredi kod]

Nakon podjele Rimskog Carstva 395. Jerusalem je pripao Istočnom Carstvu, koje današnji historičari zovu Bizantskim. U rasponu nekoliko desetljeća, Jerusalem je prelazio iz rimskih ruku u perzijske i još jednom se vratio pod rimsku vlast. U napredovanju perzijskog kralja Hozroja na Bizantijsku teritoriju (početkom sedmog vijeka), napredujući kroz Siriju, sasanidski generali Šahrabaraz i Shahin napadali su Jerusalem (perzijski: Dej Houdkh). Oni su bili potpomagani od strane Jevreja u Palestini, koji su ustali protiv Bizantije [23].

U opsadi Jerusalema 614. godine, nakon 21 dana nemilosrdnog rata, Jerusalem je osvojen. Bizantijske hronike su navele kako su Sasanidska vojska i Jevreji zaklali desetine hiljada kršćana u gradu, epizoda koja je predmet mnogih rasprava među historičarima. Grad je ostao u rukama Sasanida nekih petnaest godina, dok ga bizantijski car Heraklije nije zauzeo 629. godine [23].

Arapska i krstaška vladavina[uredi | uredi kod]

Jerusalem se smatra trećim najsvetijim gradom za Islam nakon Meke i Medine. Među muslimanima ranijeg doba bio je poznat kao Bayt al-Maqdes, kasnije je postao poznat kao al-Quds al-Sharif. Godine 638. islamski Halifat je proširio vlast na Jerusalem [24]. Sa arapskim osvajanjem, Jevrejima je dozvoljen povratak u grad [25]. Halifa Omer ibn al-Khattab potpisao je ugovor s monofizitskim kršćanskim patrijarhom Sofronijem, uvjeravajući ga da su kršćanska sveta mjesta i stanovništvo zaštićeni pod muslimanskom vlašću [26]. Tada je Omer odbio da se moli u crkvi, tako da naredne generacije muslimana ne bi zahtjevali da se crkve pretvore u džamije. On se molio izvan crkve, gdje je sagrađena Omerova džamija koja stoji i danas. Prema Galilejskom biskupu Arculfu, koji je živio u Jerusalemu 679 - 688. godine, Omerova džamija je pravougaona drvena struktura izgrađena preko ruševina koja bi mogla primiti 3.000 vjernika [27]. Kada su muslimani prvi put došli u Bayt al-Maqdes, tražili su mjesto Daleke Svete džamije (Al-Mesdžid Al-Aqsa) što je spomenuto u Kur'anu i hadisu. Pronašli su mjesto puno smeća, očistili ga i nakon toga počeli koristiti za molitve. Umayyadski halifa, Abd al-Malik naručio je izgradnju Kupole na stijeni u kasnom VII. vijeku [28]. U X vijeku historičar al-Muqaddasi piše da je Abd al-Malik izgradio svetište, koje bi se moglo takmičiti u raskoši sa jerusalemskim monumentalnim crkava [27].

Jerusalem je pod arapskom vlašću ostao sljedećih nekoliko vijekova. Godine 1096. je među kršćanima zapadne Evrope pokrenut prvi od krstaških ratova, čiji je jedan od ciljeva bilo osvajanje Svete zemlje, uključujući Jerusalem. Krstaši su 1099. uspjeli doći do Jerusalema i osvojiti ga, pri čemu je masakrirano gotovo kompletno stanovništvo, te porušena džamija. Jerusalem je nakon toga postao središte Jerusalemskog Kraljevstva. Pod krstaškom vlašću je ostao sve do 1187. kada ga je zauzeo muslimanski vođa Saladin i pripojio Egiptu pod vlašću Fatimida. Egipatske Fatimide su kasnije zamijenili Mameluci.

Turska vladavina[uredi | uredi kod]

Godine 1516. su Osmanlije pod vodjstvom Sultana Selima I (1470-1520) pobjedili Mameluke u Siriji. U daljim napadima su Osmanlije osvojile i Egipat i Arabiju. Jerusalem je dobio status osmanlijskog Sandćaka. Prva desetljeća turske vladavine su donijeli Jerusalemu napredak.

Sultan Sulejman I je poslije osvajanja Jerusalema obnovio gradske zidine i citadelu (tvrdjavu). Obje se danas nalaze pod zastitom kao spomenici kulture i stoje na listi UNESCO-Svjetskog naslijedja.

Poslije 1535. je Sultan Sulejman sagradio utvrdjenja grada, koja i danas cine zidine grada. Visoke zidine grada su trebale oznaciti novu vladavinu Osmana. Jerusalem je izmedju ostaloga i zbog toga dobio na znacaju u vremenu koje slijedi.

Jerusalem je pod osmanlijskom vlašću ostao sljedećih nekoliko vijekova, sve do prvog svjetskog rata u kome se Osmansko Carstvo našlo na suprotnoj strani od Britanske Imperije. Godine 1917. su u Palestinu prodrle britanske trupe pod generalom Edmund Allenbyjem. 9. decembra 1917. je osmanlijski guverner grada, grad predao bez borbe Britancima, da ne bi ostetili historijske dijelove grada. General Edmund Allenby je toga dana umarsirao u grad.

Od prvog svjetskog rata do modernog doba[uredi | uredi kod]

Britanska vlast se poslije završetka rata nastavila kao tzv. mandat Lige naroda, odnosno britansko starateljstvo nad područjem koje je u bliskoj budućnosti trebalo postati nezavisna država. Oko karaktera te države je postojao spor između domicilnog arapskog stanovništva, na koje je uticao arapski nacionalizam, te jevrejskih doseljenika na koje je uticao cionizam. Taj je spor eskalirao u sukob koji će nakon drugog svjetskog rata eskalirati u nasilje, te 1948. dovesti do jednostranog britanskog povlačenja, proglašenja nezavisnosti Izraela i izbijanja izraelsko-arapskog rata.

Tokom sukoba je upravo Jeruzalem bio jedno od glavnih bojišta. Na kraju je grad podijeljen na dva dijela - Zapadni, pod vlašću Izraela, i Istočni, pod vlašću Jordana, pri čemu je Jordan kontrolirao Hramsku goru i Zid plača. Izrael je 1950. Jeruzalem proglasio svojim glavni gradom, iako je de facto prijestolnica bila Tel Aviv. Podjela grada je ostala sve do 1967. i Šestodnevnog rata nakon koga su jordanske trupe protjerane, a Izrael preuzeo kontrolu nad gradom koja traje do današnjeg dana.

V. također[uredi | uredi kod]

Izvori[uredi | uredi kod]

  1. ↑ "Timeline for the History of Jerusalem". Jewish Virtual Library. American-Israeli Cooperative Enterprise. Retrieved on 2007-04-16
  2. ↑ Freedman, David Noel (2000-01-01). Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm B. Eerdmans Publishing. pp. 694–695. ISBN 0-8028-2400-5.
  3. ↑ 3,0 3,1 Freedman, David Noel (2000-01-01). Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm B. Eerdmans Publishing. pp. 694–695. ISBN 0-8028-2400-5
  4. ↑ Killebrew Ann E. "Biblical Jerusalem: An Archaeological Assessment" in Andrew G. Vaughn and Ann E. Killebrew, eds., "Jerusalem in Bible and Archaeology: The First Temple Period" (SBL Symposium Series 18; Atlanta: Society of Biblical Literature, 2003)
  5. ↑ Shalem, Yisrael (1997-03-03) "History of Jerusalem from Its Beginning to David". Jerusalem: Life Throughout the Ages in a Holy City. Bar-Ilan University Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies. Retrieved on 2007-01-18
  6. ↑ the original name URU URU salem KI in Akkadian, found listed in the Amarna letters when it was still a fortified well of the Egyptians and ruled by Abi Heba meant city of peace
  7. ↑ Greenfeld, Howard (2005-03-29). A Promise Fulfilled: Theodor Herzl, Chaim Weizmann, David Ben-Gurion, and the Creation of the State of Israel. Greenwillow. p. 32. ISBN 0-06-051504-X.
  8. ↑ "Timeline" Arhivirano 2013-06-27 na Wayback Machine-u City of David. Ir David Foundation. Retrieved on 2007-01-18
  9. ↑ 9,0 9,1 Michael, E.; Sharon O. Rusten, Philip Comfort, and Walter A. Elwell (2005-02-28). The Complete Book of When and Where: In The Bible And Throughout History. Tyndale House Publishers, Inc.. pp. 20–1, 67. ISBN 0-8423-5508-1.
  10. ↑ Merling, David (1993-08-26). "Where is the Ark of the Covenant?" Andrew's University. Retrieved on 2007-01-22.
  11. ↑ Jerusalem: Illustrated History Atlas Martin Gilbert, Macmillan Publishing, New York, 1978, p. 11
  12. ↑ Zank, Michael. "Capital of Judah I (930–722)" Boston University. Retrieved on 2007-01-22.
  13. ↑ Sicker, Martin (2001-01-30). Between Rome and Jerusalem: 300 Years of Roman-Judaean Relations. Praeger Publishers. p. 2. ISBN 0-275-97140-6.
  14. ↑ Zank, Michael. "Center of the Persian Satrapy of Judah (539–323)" Boston University. Retrieved on 2007-01-22.
  15. ↑ Schiffman, Lawrence H. (1991). From Text to Tradition: A History of Second Temple and Rabbinic Judaism. Ktav Publishing House. pp. 60–79. ISBN 0-88125-371-5
  16. ↑ 16,0 16,1 Har-el, Menashe. This Is Jerusalem. Canaan Publishing House.
  17. ↑ Zank, Michael. "The Temple Mount" Boston University. Retrieved on 2007-01-22.
  18. ↑ Crossan, John Dominic (1993-02-26). The Historical Jesus: the life of a Mediterranean Jewish peasant (Reprinted ed.). San Francisco: HarperCollins. p. 92. ISBN 0-06-061629-6. "from 4 BCE until 6 CE, when Rome, after exiling [Herod Archelaus] to Gaul, assumed direct prefectural control of his territories"
  19. ↑ Lehmann, Clayton Miles. "Palestine: People and Places". The On-line Encyclopedia of the Roman Provinces. The University of South Dakota. http://www.usd.edu/erp/Palestine/people&p.htm Arhivirano 2008-03-10 na Wayback Machine-u. Retrieved on 2007-04-18.
  20. ↑ 20,0 20,1 Lehmann, Clayton Miles (2007-02-22). "Palestine: History". The On-line Encyclopedia of the Roman Provinces. The University of South Dakota. http://www.usd.edu/erp/Palestine/history.htm. Retrieved on 2007-04-18.
  21. ↑ Cohen, Shaye J. D. (1996). "Judaism to Mishnah: 135–220 C.E". in Hershel Shanks. Christianity and Rabbinic Judaism: A Parallel History of their Origins and Early Development. Washington DC: Biblical Archaeology Society. p. 196.
  22. ↑ Zank, Michael. "Byzantian Jerusalem". Boston University. http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/p/period3-2.htm. Retrieved on 2007-02-01.
  23. ↑ 23,0 23,1 Conybeare, Frederick C. (1910). The Capture of Jerusalem by the Persians in 614 AD. English Historical Review 25. pp. 502–517.
  24. ↑ Jerusalem: Illustrated History Atlas Martin Gilbert, Macmillan Publishing, New York, 1978, p. 7
  25. ↑ Gil, Moshe (February 1997). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. pp. 70–71. ISBN 0-521-59984-9.
  26. ↑ Runciman, Steven (1951). A History of the Crusades:The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem. Penguin Books. Vol.1 pp.3–4. ISBN 0-521-34770-X.
  27. ↑ 27,0 27,1 Shalem, Yisrael. "The Early Arab Period – 638–1099" Arhivirano 2015-12-16 na Wayback Machine-u. Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies, Bar-Ilan University. Retrieved 2008-07-20.
  28. ↑ Hoppe, Leslie J. (August 2000). The Holy City: Jerusalem in the Theology of the Old Testament. Michael Glazier Books. p. 15. ISBN 0-8146-5081-3.

Eksterni linkovi[uredi | uredi kod]

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Historija_Jeruzalema&oldid=41361277