Evagrije Sholastik

Evagrije Sholastik (rođ. oko 535. - umro posle 594. godine) bio je istočnorimski (vizantijski) velikodostojnik i istoričar crkve. Sastavio je na grčkom Istoriju crkve u šest knjiga u kojoj je opisao period od Trećeg vaseljenskog sabora u Efesu 431. do dvanaeste godine vladavine cara Mavrikija 593/4. godine.

Biografija

Evagrijeva biografija poznata nam je zahvaljujući autobiografskim beleškama koje je ostavio u svojoj Istoriji crkve. Po sopstvenim rečima imao je 58 godina u vreme kada je sastavljao deo o Justinijanovoj kugi i u to vreme prošlo je već 52 godine od kako se ta epidemija pojavila u Antiohiji 542. godine. Samim tim znamo da je Evagrije rođen 535/6. i da je 593. imao 58 godina.

Rođen je u sirijskom gradiću Epifaniji koji se nalazio u dolini reke Oront. Roditelji su mu bili imućni što zaključujemo po tome što mu je bilo omogućeno da se školuje od malih nogu. Kada je 540. persijski kralj Hozroje I Anuširvan opustošio vizantijsku Siriju, Evagrijeva porodica se sklonila u utvrđenu Apameju. U vreme epidemija bubonske kuge 542. godine, Evagrije se razboleo ali je bio među srećnicima koji su preživeli. Tokom četrdesetih godina 6. veka ovladao je osnovama pismenosti i aretmetike a zatim i starogrčke književnosti. Oko 550. se verovatno preselio u Antiohiju kako bi izučavao retoriku, a krajem te decenije u prestoni Konstantinopolj gde je posle četiri godine pravnih studija stekao naziv pravnika odnosno sholastika.

Posle školovanja u Carigradu, Evagrije se vratio u Antiohiju i postao pravni savetnik antiohijskog patrijarha Grigorija (570-592). Sa patrijarhom je putovao u Carigrad 588. i pomogao mu da se odbrani od optužbi za incest. Po povratku u Antiohiju, Evagrije je doživeo tešku ličnu tragediju pošto mu je kuga odnela suprugu, a zatim i ćerku, unuka i brojnu rodbinu. Tek pošto je posetio i primio savet od lokalnog svetitelja Simeona Stolpnika Mlađeg, Evagrije se ponovo oženio. Svadbene svečanosti omeo je zemljotres koji je 29. oktobra 588. pogodio sirijsku metropolu.

Evagrije je već bio dobro povezan sa visokim krugovima u carstvu. Bio je dobar prijatelj sa Mavrikijevim zetom Filipikom i car Tiberije II Konstantin (578-582) mu je darovao u ovo vreme počasnu titulu kvestora. Docnije, Mavrikije (582-602) ga je proizveo u prefekta a Evagrije se caru odužio književnim delom u čast rođenja carevog prvog sina Teodosija 584. godine. Poznato je da je za patrijarha Grigorija Evagrije pisao govore, poslanice, dekrete, rasprave i razna druga dela. Pisao ih je i za carski dvor, ali ni jedno od tih dela nije sačuvano.

Istorija crkve

Konkretni Evagrijevi motivi i prilike u kojima je pisao Istoriju crkve nisu nam poznati. Moguće je da se u pisanje istorije upustio kako bi podvukao činjenicu da je njegov patron patrijarh Grigorije bio dostojan patrijašijskog trona.

Izvori

Evagrije je koristio brojne izvore. Na prvom mestu, vrednost njegovom delu daju brojna dokumenta koja je citirao u celini poput akata vaseljenskih sabora u Efesu (431), Halkedonu (451) i Carigradu (553) ili carskih edikata o verskim pitanjima (npr. Zenonov Henotikon). Međutim, Evagrije je jedini sačuvao izvode iz Nestorijevih spisa, pisma Simeona Stolpnika Starijeg i dva pisma upućena carigradskom patrijarhu Akakiju. Takođe, parafrazirao je i pisma iz Justinijanovog vremena koja su se odnosila na monofizitskog vođu Severa iz Sozopolja. Dokumenta koja je citirao ili pomenuo u svom delu, Evagrije je verovatno nalazio u arhivu antiohijske patrijaršije.

Od narativnih izvora Evagrije je koristio crkvene istorije, hagiografije i sekularne istoričare. Na samom početku dela, u skladu sa književnim klišeima, najavio je da će nastaviti prethodne istoričare crkve Sokrata Sholastika, Sozomena i Teodoreta Kirskog. Najznačajniji istoričar crkve koga je Evagrije koristio bio je monofizitski istoričar Zaharija Sholastik čija se istorija bavila periodom od Marcijana do Zenona (451-491). Zaharija je danas sačuvan samo u skraćenoj jermenskoj redakciji njegove istorije. Pošto Zaharijino delo nije sačuvano u celini teško je reći koliko se Evagrije direktno oslanjao na ovog autora. U nauci se čak spekulisalo da se Evagrije u stvari posvetio pisanju svoje istorije kako bi pobio monofizitiske poglede samog Zaharije. Što se hagiografija tiče, Evagrije se izgleda nije koristio žitijima već pre svega zbirkama anegdota o čudima. Za neke od priča čuo je i zahvaljujući usmenoj tradiciji, možda i preko patrijarha Grigorija.

Od sekularnih istoričara, u izradi Istorije crkve Evagrije je na prvom mestu koristio još jednog danas izgubljenog autora Eustatija čija je Istorija obuhvatala događaje od stvaranja sveta do dvanaeste godine vladavine Anastasija I 502/3. Od Eustatija preuzeo je hronološki sistem. Pored toga, za lokalnu istoriju Antiohije, koja je bila jedna od Evagrijevih centralnih tema, koristio je hroničara Jovana Malalu. O Justinijanovim ratovima informisao se čitajući Prokopija čiji je rad cenio.

Verska pitanja i sekularni događaji

Dve glavne teme Evagrijeve istorije su bile Nestorijevo učenje i njegove posledice i Božija promisao i njen uticaj na zemaljsko carstvo.

Evagrije je živeo u vreme kada su Justinijan i njegov sestrić Justin II pokušavali da pronađu teološko rešenje koje bi izmirilo pravoslavne pristalice Halkedonskog sabora i raznorodne monofizitske pokrete. Kao i patrijarh Grigorije i Evagrije je bio pristalica pomirenja i neretko je podsećao na sitne teološke razlike i ljudsku zadrtost u kojoj je video jedan od ovozemaljskih korena podela. Zbog svog pomirljivog stava, istoričar je uravnoteženo pokušavao da prikaže vaseljenske sabore. Sa druge strane, Evagrije je upadljivo ćutljiv o događajima kojima je bio savremenik. Moguća su dva tumačenja ovakvog Evagrijevog stava. Prvo je da je pokušao da izbegne direktno učešće u previranjima u Antiohiji u to vreme, a drugo da je to učinio iz stilskih razloga, a potpuno u skladu sa svojim prethodnicoma poput Evsevija Cezarijskog ili Sokrata Sholastika. Nejedinstvo unutar crkve bilo je teško breme za Evagrija, ali je, kao žitelj drevne Antiohije, veću opasnost video i u još uvek živim paganskim verovanjima i ritualima.

Kao i ostali istoričari crkve i Evagrije se bavio sekularnim događajima. Pre svega, interesovao se za ličnosti careva čiji su podvizi demonstrirali bogougodnost njihovih vladavina. Božansko proviđenje je povremeno pomagalo da se prilike u carstvu, poput nepogoda ili vojnih poraza, smire. Iznad svih, Evagrije kao primernog vladara ističe Mavrikija, a kao nekompetentne, tvrdoglave i naprasite Zenona i Justina II. Pored dobrih vladara, Bog bi, po Evagriju, vodio računa o svetu tako što bi slao svetitelje i čudotvorce poput Simeona Stolpnika Starijeg. Prirodne nepogode i ratovi Justinijanovog doba bili su time dokaz lošeg ishoda politike ovog cara, ali je pojava čudotvoraca u vreme vladavine Tiberija II i Mavrikija bila pokazatelj Božije promisli.

Božija promisao bila je za Evagrija glavni pokretač događaja, ali se kao istoričar bavio i pitanjima hronologije. Događaje je obično datovao po antiohijskoj eri ali i po godinama vladavine istočnorimskih careva. Međutim, hronologija ipak nije bila jača strana Evagrijevog dela delimično pošto je sledio Malalu i Eustatija. Epifanijski istoričar je bio neprecizan i po pitanju događaja čiji je bio savremenik, najverovatnije pošto je želeo da predstavi događaje u lako čitljivom narativnom nizu.

Značaj i izdanja

Evagrije je bio poslednji u nizu istoričara crkve grčkog jezika i poslednji nastavljač tradicije koju je početkom 4. veka ustanovio Evsevije Cezarejski. Evagrijev rad koristio je njegov rođak Jovan iz Epifanije, istoričar Persijskog rata (572-591), a preko njega i Mavrikijev biograf Teofilakt Simokata. Evagrijeva Istorija crkve je dobila na važnosti u doba ikonoborstva u 8. veku i njegov opis nerukotvorene ikone Hrista iz Edese bio je predmet rasprava na Sedmom vaseljenskom saboru u Nikeji 787. godine. U 9. veku carigradski patrijarh Fotije je ostavio belešku o tome koliko ceni Evagrijev stil nasuprot previše jednostavnom Sokratu Sholastiku. U kasnijem periodu Evagrija su spominjali i Simeon Metafrast u 10. veku i Nićifor Kalist oko 1300. godine.

Najverovatnije je da je Evagrijeva istorija već u 7. veku postala teško dostupna. Najraniji sačuvani rukopis je iz 11. veka do kada je njegova Istorija crkve uvrštena u isti kodeks sa istorijama Sokrata i Sozomena. Prvo moderno izdanje Evagrijeve istorije pojavilo se u Parizu 1544. i bilo je priređeno na osnovu skromnog prepisa iz 16. veka. Kritičko izdanje teksta, rekonstruisano na osnovu četiri srednjovekovna prepisa (11.-14. vek) objavili su Londonu 1898. Bidez i Parmentije. Od modernih jezika, Evagrijeva istorija crkve se može naći u prevodu na francuski (1975) i engleski (2000) jezik.

Literatura

• The Prosopography of the Later Roman Empire III: A.D. 527-641, vol. A, ed. J.R. Martindale, Cambridge 1992, str. 452-453.
• Whitby, M, Introduction, The Ecclesiastical History of Evagrius Scholasticus, Translated Texts for Historians, Vol. 33, Liverpool 2000, XIII-LXIII.